Post-modern Ngu Ai Prat Nnan De

Ka ai: Bum Sin Wa

Post-modern ngu ai hpa wa rai ta? Sinna ga e 'ndai prat' hpe shagawp tsun yang, 'Post-modern' ngu ai ga hte tsun lang nga sai. Raitim, ndai lam hpe tsun na nga yang, Post-moderns; Post-modernization; Post-modernism; Post-modernity ngu ai hpe ginhka nna mu chye ra na re. Post-modern sha tsun yang gaw adjective hku sha mai tsun nga ai. E.g Post-modern prat, Post-modern masha ni. Ratim, Post-modernization nga yang gaw, gara hku hkan sa sak hkrung shangun ai hpe madung tawn ra wa sai. Dai hta kaga, Post-modernism nga yang mung, gara hku hkan sa sak hkrung ai ladat de tsun mayu nna, Post-modernity nga yang mung, condition byin nga ai lam hpe shagrau tsun ai hku sha rai nga ai. Ndai DAW 1 hta gaw, Modern hte pre-modern a lam law tsun mayu nga nngai.

Masha nkau mi gaw ndai Post-modernity kaw du nga tim, Post-modern hta ndu shang wa lu ma ai. Post-modern a shawng na Modern lai hku, nkau mi Pre-modern lai ni hte sak hkrung nga ai ni law law naw rai nga ai. Ndai lam hpe hkaja ga nga yang, [15th -18th century] hta myit lai wa sai Philosophical thinkings ni hpe bai nhtang hka ja ra nga ai. Hpa majaw prat hpe ndai hku galai jashai kau wa sahka?

German hte French myit sawn hpaji ninghkring hte kaga ni, Kant, Hume, Hegel, Beacon, Galileo hte hpawn Rausseau kaw nna Faucault du hkra ni a galai shai wa ai myit sawn hpungtang jasat hpaji laru Nargis a majaw ndai mungkan gaw galai shai ai lam lawan ladan byin wa sai rai nga ai. Mi moi prat dingsang kaw shinggyim masha ni ndai lamu ga hta shingbyi machyu, du hkra ladaw hta shamyet shanat ai hte hkrit gaya, makoi, tinang lu ai atsam hte ahpre sha, tam sha nna myit shadik nga ai prat sen wan hku lai mat sai rai nga ai.

Raitim, laiwa sai 400 ning ram kaw nna gaw, gang shaw dat hkrum ai mungkan masha ni tai wa sai. Chye chyang kunghpan wa ai lam mau nma hkra dan dawng wa sai. Dai majaw, mi moi kaw na hkan hkrat wa ai makam masham kri ni, hpun nu hpun gam zawn sak hkrung galaw lu galaw sha ai htung lai ni, kanawn mazum hte makyit mahkai hku hkau lam ni nmyit mada ai de galai shai du shang wa sai rai nga ai. Dai lam ni gaw:-
1) Mungkan shingra a makoi magap nga ai Nature Secrets ni hpe shinggyim masha ni mu tam jai lang lu mat wa ai majaw…
2) Machye machyang ginrawn shachyaw ai philosophical hta lawan ladan hkawn hkrang wa ai hta shinggyim ahkaw ahkang hte nga sat nga sa hpe gram kau dat ai majaw….
3) Hpungtang hpaji hte jak hpaji hta n gun dat shamyet shanat mat wa ai lam ni hte,
4) Ndai mungkan hta nga nga sai nbung, hka, nhprang hte makoi magap nga ai (ndan dawng lu ai arai -secrets) ni hpe grau grau hka ja sawk sagawn mu tam nna jai lang wa ai lam ni a majaw rai nga ai. E.g Hkristan ni jai lang nga ai Chyum Laika hpe mung 'Secrets Scripts' ngu ai rai nga ai. Yawng hkra hpe Chyum Laika kaw tsun da sai, raitim nchye na ai ni a matu hpa nan akyu nnga nga ai. Dai hte maren, ndai mungkan a shingra tara ngu ai hpe mung nchye mu nchye hkrawk ai wa a matu nbung marawp, jan kra lawm ai hta lai hpa nan akyu npru nga ai.
Shawng daw na shinggyim masha ni a myit mang lam gaw, Karai wa (or) hpan da ai wa, lajang da ai lamu madu, ga madu wa kaw nna sharam ya ai daram mi la, jaw ya ai daram mi sha ngu ai myit masin a hkam la kam sham da ai hta shamyet nna sak hkrung wa sai. Karai wa (shing nrai) Lamu madu Ga madu kaw na n lajang ya yang hpa mung nbyin wa lu ai. Dai majaw, jaw jau ra ai, tawngban ra ai hte shi jaw ya ai hpe shakawn ra ai ngu ai a majaw, tengman lam ngu ai gaw lamu madu ga madu kaw na byin wa sai [truth objective] rai nga ai. Anhte shinggyim masha ni ndang di lu ai, n shabyin lu ai ngu ai rai nga ai. Hpang jahtum, anhte hpe lajang da ai wa shabyin ya na re ngu ai lam rai nga ai. Dai gaw, dai ni du hkra Modern prat na masha ni a kraw e rawng nan nga ai makam tai wa sai.

Raitim, shinggyim masha a sawk bram chye na wa ai lam gaw dai hku nrai, tinang a chye chyang ai lam chyu sha sak hkrung lam hpe shading sharai ya nga ai [truth subjective] ngu ai de sa wa nga ai. Dai gaw, Reason(majaw) and Reality(tatut mabyin) ngu ai ga a majaw rai nga ai. Lama mi byin wa ai gaw lama mi a majaw re; hka kaba wa ai gaw, marang htu nna kun, madim daw nna kun, hkyen byawng nna kun. Dai hte maren, marang htu ai gaw summwi hte katsi kahtet a majaw kun, dai gaw galoi byin nna hpa baw hta sum hkrum wa nna hpa baw hta gaw awng sharawng hpa byin a ni? myit sawn ai lam gaw hpaji tai wa sai. Lama mi byin mayu yang, kaja wa galaw ra sai, hpaji chye mayu yang hka ja ra sai, gumhpraw lu mayu yang bungli galaw ra sai. Hkam kaja mayu yang hkum hkrang hta ra nga ai malu masha hpe chye sha ra sai. Dai majaw, sak hkrung lam ngu ai gaw tinang lajang ai hku hkan sa taw nga sai.

Reason and Reality hta shamyet nna makau grup yin a byin nga ai lam ni hpe mung law law mu wa sai. Machyi makaw ai lam, myit ru yawn hkyen ai lam, pawt sindawng ai hte gasat gala ai lam ni yawng gaw shi a reason hte shi rai nga ai. Dai hku mu wa ai hpe Science ngu ai hpungtang hpaji hku mung, Technology ngu ai jak hpaji amyu myu hku mung, Psychology ngu ai myit yu ai hpaji amyu myu hte Logic and Theology ngu ai byin ra ai hte byin na kumla system ni hte bai dingdaw wa sai. Ndai lam ni hta shamyet nna architecture, art, literature, cinema, music, fashion, communication, experiences of space and time, aspects of identity, and sexuality, philosophical, political and sociological, hku nna shinggyim masha a sak hkrung lam hta achya kap nang mat wa nna prat a galu kaba ai maka kumla de gayin du wa sai rai nga ai.

Dai hku nna, labu hpun palawng tsawm hkrak ai hpe lu hpun jang, jak shakap da ai arai hte hkawm sa lu jang, masha n gun nau ndat ai sha pyaw pyaw nga lu jang, jak rai hte matut mahkai lam awngdang nga jang, hkum hkrang hkam kaja hkra chye lu chye sha jang masha dai wa gaw prat dep ai Modern ngu ai ga hte shagawp tsun wa sai. Sut nlu tim dai hku nga lu na hpe shakut ai hkrai raiwa sai. Dai majaw, prat dep ai ngu ai byin wa na matu, arang gaw myit sawn sumru ai hte hkrang shachyaw dat ai ni a lata hta rai taw mat sai.

Galu kaba wa nga ai Asia, Myen mung zawn re ai hkan na masha ni, [grau nna ramma ni ngu ga], tinang a ginra hpe galu kaba wa hkra nkam gaw gap taw sai, grai yak dum sai. Galu kaba sai shara hkan she du nga mayu sai. Kraw e shi chyu pru wa ai myit ni nan, prat a kumla hpe chye na nga sai. Raitim, hkrang ngu ai lamu ga masa, mungdan ginra gaw mi moi na raw naw re ai majaw, dai shara kaw sak hkrung na matu nsin hku de layung ladawn ai zawn, bum kaba lagaw e tsap nga ai zawn hkam sha nga ai. N gwi ai, nkam ai, npyaw dum ai, myit hta htep nnga ai. Pyaw ai shara kaw gaw, matsan tim pyaw dum ai, ru yak tim hkyam sa dum ai myit ni shi chyu shi rawng wa nga ai. Galu kaba sai mungdan de du nga sai ni gaw, Buga de bai wa na kachyi mung n gwi sai. Wunpawng ramma ni hpa rai maigan de chyu sharawng nga ma ta? Post-modernity hte modernity a lam hpe hka ja yang mahtai gaw asan sha re. Mung masa lam nau n ayak hkak ai hkan na ram ma ni mung dai hku sha re, anhte mungdan kaw gaw mung masa re nga nna jahpai nga ma ai. Kaja wa gaw HPAGA YUMGA hte NGA MU NGA MAI lam sha rai ngai ai. Dai majaw, mungdan hpe madu da tim, galaw lu galaw sha lam hte nga mu nga mai lam hta hpang hkrat taw jang, maigan de pru na sha re. Tam lu tam sha lam hte dinghku a nga ngwi nga pyaw lam hpe madung tawn ra na sha rai nga ai. Buga kaw Du shara mi jaw yang jaw, Hpung magam gun shara mi lu yang lu, America de sa na matu yawng lajang da ya sai ngu lama tsun yang yawng tawn kau da nna lanyan mat wa na sha re.

Mi shawng e tsun ai, lamu ga hpe Karai wa e hpajang da ya tim, madu ai gaw Karai wa nrai mat sai. Hpaji hte up hpajang da ai ni a npu e nga ra na rai nga ai. Internet jahpu jaw ra sai, wan jahpu bang ra sai, asuya hpe ahkun amyu myu (Tax) jaw bang ra sai hte dut ya ai shara kaw mari sha ra sai. Yawng a ntsa e Karai wa nga ai ngu chye da tim, Karai wa hte tinang matut mahkai nna awng dang ai sak hkrung nga lu na lam mi nhku nga ai. Ramma law law sha nrai, ndai prat na kam sham ai ni law law a kraw hta Karai wa ngu ai hpe hkungga na kraw e rawng tim, dai Karai wa gaw anhte a shani shagu na sak hkrung lam hta gara hku shang lawm nga ai hpe tak yu nna myit la ai ni hkrai sha re. Kaja wa hkrang n shapraw dan lu ai. Dai majaw, hpaji hte galaw ai ni hte hpaji rau bai htang ra wa sai. Ngai hpaji nchye ai majaw katut sha ni ai ngu ai gaw masha shagu a kraw e yin la taw ai ga rai nga ai. Hpaji chye mayu ai hkrai re. Tinang shakut shaja sha ra ai, matsan ai, myi man nlu ai, yak hkak hkrum ai lam yawng gaw hpaji nchye nna re ngu ai hpe myit kraw e shara la taw nga sai. Karai wa e n yu nna nre, nchye nna she re, dai majaw Karai wa lajang ya na hte ngai nan lajang la ai gaw grau manu nga ai. Dai majaw, Modern prat hta, yu maya hkai lu hkai sha ai prat kaw na jak n gun hpe ga saw nna hkai sha ai de gayin du wa sai. Hpang daw de gaw, jak hte hkai ai nrai, jak hte galaw ai lu sha she sha ra mat sai.

Mungkan ga hpe Karai wa hpan da tim madu ai gaw hpaji chye nna sut su ai shinggyim masha ni bai rai wa sai. South Africa na Desmontutu (Desmond Tutu) Anglican Bishop, Noble price winner wa tsun ai, 'shan hpraw ni sa nna hkristan shatai mani ai, anhte hpe myi di nna akyu hpyi na sharin ya nhtawm, anhte mi di let kyu hpyi ngut nna myi hpaw dat yu yang, anhte a lamu ga yawng hkra shanhpraw ni hkrai madu la taw nga masai' nga ai. Ndai lam ni hpe Modern prat kaw she byin lai wa sai. Anhte amyu ni kaw pyi garai ndu shi ai ngu na kun nchye ai.

Postmodern prat gaw, ndai Modern prat hta grau tsang ra nna lawan la nga ai. Anhte ni hpa byin nna hpa tai na gaw shingran pyi gwi mu na ntai wa sai....Raitim, anhte shadu ai makam gaw, anhte hpe dai zawn re ai kaw na Karai wa naw hkye hkrang mawai shaw la dam nhten!!!!!!! nga ma ai.



DAW II
Tsaban 21 ngu ai prat hta post-modern lai hte hkawm sa nga ai shinggyim masha ni a manawt dingsawt hpe kachyi mi hka ja yu ga. Nkau mi tsun ai, post-modern lai hpe kadai wa mung hkrak ngu ntsun dan lu na re nga ma ai . Postmodern ngu ai gaw ndai she re, ngu tsun lu ai wa gaw, bawm hkam da ai lam hku lai shangun ai hte bung nga ai. Raitim, kadun ai hku tsun ga nga yang, post-modern ngu ai gaw Modern prat a hpang na nga sat nga sa htunglai sat lawat ni hpe tsun ai re ngu nna ga pat pat na mai nga ai. Rai gaw rai sa, shinggyim nga pra lam magup hpe daw hte daw bai htai shamyan ra nga ai. Dai majaw, shawng na DAW I hta Modern prat a lam hpe loi mi ga hpaw hpaw da ni ai.
Post-modern gaw, makam masham hte nawku htung masa, kyang lailen hte kanawn mazum matut mahkai ai ladat, hpungtang hpaji hte jak hpaji a ka-up kahprwi ai atsam hte ganghkau hpat wat nga yawng dang hta hpe yu chyoi myit sawn ai lam, mungkan hkyawm hpaga, matut mahkai, (global economy, connectivity, consumerism), byin nga ai htunglai maka kum la a dawng pru wa ai shingnang hpe htai dan taw ai lam sha rai na rai nga ai. Ndai ni yawng hpe daw hte daw bai myit ra na rai nga ai. Raitim, kanawn mazum hku hkau lam hte makam masham lam hpe gaw tsun na nau wa n yak nga ai majaw lawu na hku tsun mayu nngai.

Makam masham lam: Post-modern prat hta nawku htung shagu a mai kaja ai lam yawng hpe hkap la ai. Gara nawku htung hta mung kaja ai lam ni nga ai zawn n kaja ai lam ni mung nga ai hpe kam ai. Tinang hte htuk manu jang gara htung hpe mung hkan sa na n yak dum ai. Htunghkring, amyu, ru sai hte madang ginhka ai lam n galaw ai. Gara htunghkring kaw mung kaja ai lam ni nga ai hpe hkap la ai zawn, gara amyu chyang, hpraw, kaji kadun hpe ahkyak ntawn ai. Masha shagu gaw shi a shara hte shi manu dan ai lam hpe hkap la nga ai. Dai majaw, post-modernity gaw pluralistic society and culture diversity mung tsun ma ai.

Htunghking hku hkan ai makam masham hpe church based tradition nga ma ai. Church based tradition ngu ai gaw gumchying gum sa lai(Hierarchical) hku woi awn ai hpe ngu mayu nga ai. Sara kaba, dai hpang loi kaba, dai hpang sara ni, dai hpang hpung salang ni, hpungtau ni hte num hpung, la hpung, ramma, ma kaji dai hku sa nga ai.
Poidaw sha ngut jang matsan ai ni hpe karum na alu galoi mung hta nga tim, nawku hpung hta dai alu hte masha kade hpe gara hku karum sai gaw galoi nchye lu ai. Alu bang ai gaw Sasana a matu re nga tim, gara kaw hpa baw Sasana hpe gara hku galaw nga ai lam nau nna lu na re. Dai majaw Nawku hpung gaw sara ni hpe arawng shatsaw ya ai amu sha re nga ai ni mung pru wa ma ai. Dai hte maren Chyum Laika hta rawng ai Yubak a lam, Bai hkrung rawt na lam, Ngarai hte Sumsing mungdan a lam hpe post-modern na ni hkrak nchye na nhkawn hkrang ai nga ma ai. Tsun dan ai hpe chye na ai zawn nga tim, gara hku byin nna kaning rai wa na hpe ung ang ai. Dai lam ni gaw Dakkasu hpaji a Science, Biology, Physics lam ni hte mung matut nga ai nga ma ai. Dakkasu e sharin ai hpaji gaw prove galaw nna mahtai tam ai hpaji (e.g baw machyi yang paracetamo sha ra ai raitm myi machyi yang gaw chloramphenicol rai ra ai hpe sharin ya nga ai. Buga kaw nga yang, hkali bu yang kumgyin si sha yang grau ai, machyi yang U shan nmai sha ai ngu ai lam ni htunghking hku she hkam la wa tim, tsi rung kaw gaw dai hku n gun njaw nga ai. Buga kaw hpun ru hpun lap gaw tsi kaba re nga nna ahkyep jahkraw tawn nna shadu, tsing lu tim, tsi hpaji hku yu ai shaloi dai hku nmai galaw nga ai. Hpun ru hpun lap ni hta dat law law rawng nga ai. Nkau dat ni kaja tim nkau dat ni gaw hkum hkrang hpe jam jau mai jaw nga ai lam sharin ya nga ai).
Thai mungdan, Ashram na Pracha Hutanuwart tsun ai, 'Buddha hpunggyi jawng ni hta, nawku htung a sharin a chyin ai gaw, ‘law hpa myit’ nmai rawng ai lam she sharin ya tim, shinggan Dakkasu e gaw gumhpraw gara hku tam na lam hpe n gun jaw nga ai' nga ai. Ndai lam ni gaw makam masham a chye na da ai htunghkring masa ni hte, ta tut dai ni na sak hkrung lam hte hkrup chya nbyin ai law law wa kahprai gashai hkat nga ai nga yang, nawku hpung de masha nkam sa wa sai. Karai hpe gaw hkugga tim, ta tut hkrang shapraw ai hta nawku hpung ni woi awn ai hku nrai, tinang myit hkawn ai hku hkungga nga ai.

Ndai hte seng nna, Singapore, Malaysia hte Thai hkan du nga ai wunpawng ramma ni grau chye na hkawn hkrang let hkam sha yu na sai ngu kam ai. Tinang amyu ga shaga ai hpung hpe gaw sharawng tim, nawku hpung gaw htunghkring hte amyu hpe madung dat ai hpe mu na re. Hkaw ai tara ni mung shakut ra ai, sharang ra ai, n gun dat ra ai, arang bang ra ai hte chyum laika kaw ka da ai hpe shaw hti nna n gun jaw shatsam htawn tsun na rai nga ai. Dai majaw nkau mi gaw Wenyi n gun nlu ai nga nna kaga nawku hpawng de sa mat ai ni law law nga na hpe kam ai. Dai lam ni gaw hkaw tsun sharing ai tara hkaw ga hte ta tut sak hkrung lam hpe hkrup chya ndi ya lu ai majaw rai nga ai.

Kanawn mazum lam: Kanawn mazum lam gaw asak pang hta mung hkan nga ai. Raitim, ndai kanawn mazum lam hpe social culture hku tsun mayu nngai. Tinang a matu akyu nnga ai (shing nrai) tinang a sak hkrung lam hte nau nseng ai ni hte kanawn na yak sai. Asak kaba nna mahkrum madup law ai ni hpe alak mi n hkungga sai. Shi a matu shi, nye a matu ngai, shi chye ai ngai chye ai nrai, shi lu ai ngai lu ai nrai, kadai mung kade a lam hku hkawm na grau gwi nga ai. Asak ram wa ai hte Kanu Kawa a npu e nkam gyem nga sai. Dai majaw Individualism ngu ai tinghkrai nga mayu ai myit grau law wa nga ai. Nang anhte amyu re hpa rai anhte hte n pawng ai ngu nmai tsun mat sai. Kanawn mazum lam gaw sai lam zawn shi hte shi bung hkat ai shada she mai pawng nga ai. Tinang hte nbung ai wa hpe shakut sharang shagrit shanem nna npawng sai, nang kam ai hku, ngai kam ai hku sak hkrung nga ai. Amyu nbung tim kanawn pyaw jang manang byin nna, kahpu kanau raitim myit masa nbung jang hpyen tai wa lu nga ai. Dai majaw, kadai hte mung nkam dang rang hkat ra hkra Universal rights hpe yawng hkra myit mada nga ai. Dai gaw mung masa zawn gale wa nna shinggyim wuhpawng hta dang rang hkat ninghpang tai taw nga sai. Kadai mung kade a man ang ai hte ahkaw ahkang nga ai hpe hkungga ya ai hpe sha ndai prat na ni ra sharawng nga sai.

Music hte Yu ngwi shingni: Music yu ngwi gaw yawng hpe myit shapyaw ya lu ai shingni re ngu shagawp tsun dam tim, post-modern masha ni a matu gaw n jaw na ang sai. Ngai asak 40 de du wa ai shaloi, Rave ni nau nchye na n hkam sha lu ai. Ngai madat lu ai gaw 1980s hkan na Music rai nna traditional tune ni rai nga ai. Dai hte maren, ndai prat na ni gaw 1980s hkan na music hpe madat na lagawn ai hte nchye hkam sha nga ai. Dai sha n ga, kaga amyu kade a yu ngwi raitim, tinang hte htap htuk jang ra sharawng mayu ai. Tinang hte nhtap htuk jang nchye hkam sha lawm sai. Kadai mung tinang ra sharawng ai nsen hpe Music hte nbung ai ngu nmai tsun sai. Ga shaga ai mung mahkawn yu ngwi rai wa sai, majoi ashun tsap taw ai mung ka manawt ai rai wa sai. Gumhpawn nna yu dat ga nga yang gaw, ndai prat na htunglai kumla sak hkrung maka hpe jaw ai n jaw ai ngu nmai daw dan je yang sai, htuk ai nhtuk ai ngu kabun kahte nga na malai, dai byin nga ai hpe wuhpung hta, amyu hta gara hku akyu nga wa hkra jai lang na ngu ai gaw woi awn ai ni a kraw e rawng ai post-modern lai rai na sai nhten law.......

Amyusha Shimlam Hkrit Tsang Ra

Ka ai, Naw Kham

Lai wa sai 2009 hta bum kaboi waw ai zawn zawn, mada-ga zawn zawn nga Myen Hpyendu ni a Ngarai Wan bawm (nuclear bomb) gin shapraw na lamang shamu shamawt nga ai hpe DVB kawn shana lai wa sai. DVB kawn shiga shana wa ai, TV hkan sumla hte madun dan ai lam ni hpe mungshawa ni hku nna shiga langai hku sha mu mada yu shalai kau na sai ngu kam ai. Kaja wa nga yang hkrit tsang ra ai lam kaba langai rai nga ai gaw kadai myit dum hkrup na kun?

Myen amyu ni gaw amyu kaba myit hpe galoi mung n shazim kau lu nga ai, No. langai myen empire hpe Ahnawrahta wa gawgap lai wa sai, No. lahkawng myen empire hpe Bayitnawng wa Ayudaya zing ai kaw du hkra gawgap lai wa sai, No. masum myen empire hpe Alawnghpaya U Aung Ze Ya wa gawgap lai wa sai, ya dai ni No. mali myen empire hpe ya up nga ai myendu ni gawgap mayu nga ma ai. N dai lam ni a majaw hpyendap n gun shalaw myen mungdan ting hpyen n gun jahpring Jinghpaw mung de mung shara shagu hpyen n gun jahpring rai bungli law nga ma ai.

Myen du ni shanhte a yupmang hpe jahpring lu na matu dingbai dingna jaw nga ai rawtmalan hpyen hpung n kau ni hpe simsa lam la kau, KNU hte SSA-S ni hpe ngam da di nna, shanhte byin mayu ai yup-mang hpe ngam ngam galaw nga ma ai gaw gara rawt malan hpung ni dum nga ai kun? Amyu sha langai kata na rawtmalan hpyen hpung ni hpe shada ahkawk hkat let a ten shama nga na matu n kau ni hpe ahkaw ahkang power kaji mi shajan jaw kau, n kau ni hpe jarit makawp dap gale kau, n kau ni hpe mare sin dap (pyi-tu-tsit) galaw shangun, BGF proposal ni jaw da, rawtmalan myu tsaw hpyen hpung ni hpe hpa n re ai bungli ni hta shakyin shayup da, maga mi de a ten garawt da nna maga mi de gaw shanhte a htinggrum bungli (secret work) ni hpe awngdang hkra mayun galaw nga ma ai. N dai lam ni hpe dum ra ai.

US gaw 2003 ning hta Iraq mungdan hpe shang kasat sai, 2006 December 30 hta Sadam Hussein hpe Shinggyim Sha Shada Sat nat Mara (crime against humanity) hte jen noi sat kau sai. Ndai zawn re lam ni hpe mu hkrup ai myen du ni gaw shanhte a shimlam a matu hte amyu bawsang ni hpe naw dip da lu na matu, Ngarai Wan Bawm shachyaw nan shachyaw ra mat sai ngu myit la ma ai. Ndai Ngarai Wan Bawm lu madu da sai shani kawn USA hte kaga mungkan na ni shi hpe ga shaga nau n kang na sai. Myen du ni gaw Ngarai Wan Bawm madu da ai Dindung Korea hpe grai nan yu n gun lu nga ai. Dai ni, Dingdung Korea a mungmasa gaw communist-gumshen hpyen dap up ai mungmasa hpe lang nga ai. Lai wa sai 2010 March hta Dingda Korea Hpyen Sanghpaw langai panglai kaw lim mat ai hpe Dingdung Korea ni gap lup kau ai re ngu sawn la ma ai. Sanghpaw n tsa lawm masha 104 kaw na 58 hpe hkye la lu ma ai lam CNN shiga dap kawn shana wa ai. N dai mabyin hpe shiga kaw bang, TV kaw shapoi di ai hta lai nna Dingdung Korea hpe kadai mung hpa n lu deng nga ai. N dai gaw Dingdung Korea hta Ngarai Wan Bawm madu da ai akyu a majaw rai nga ai.

N dai zawn re ai ginlam ni hpe Myen hpyendu ni gaw grai nan yu kasi la nga ai. USA hte kaga maigan ni gaw myen hpe jahkring hkring sha mungdan masha ni hpe n zingri na matu, amyu bawsang ni hte rap rap ra ra nga na matu tsun shadut hkrum nga ai. Ndai zawn n tsa kawn sara sa galaw ai hpe myen gaw kachyi mi mung n ra sharawng nga ai. Dai majaw myen du ni gaw Ngarai Wan Bawm madu da jang USA sha n ga, gara mungdan mung shi hpe sara sa galaw n lu sai ngu myit la ai hte Ngarai Wan Bawm lu gin shalat na matu dakring dalang shakut nga sai hku re.

Myen-Dingdung Korea kanawn mazum lam hpe yu yang, Myen mung de sa lam chyai ai Dingda Korea Gumsan Magam Chun Doo-hwan hpe sat na gyam manghkang shapraw ai Dingdung Korea a akyang a majaw 1983 ning kawn Myen hte Dingdung Korea gaw hku hkau lam hten mat sai, shaning 20 ram na mat ai hpang 2007 April kawn Dingdung Korea hte Myen ni jinghku bai hku hpang wa sai, dai hpang laknak htaw sa ai ngu nawn ai Dingdung Korea Sanghpaw “Kang Nam-1” gaw Yangon hka-daru de 2007 kawn du shang hpang wa sai.

Te Za gaw Russia—Dingdung Korea hte Ngarai Wan Bawm shachyaw na matu bawng ban ai, Yangon hka-daru hta jahkring da ai Dingdung Korea sanghpaw kawn htaw sa wa ai nuclear shachyaw arung arai ni hpe bai htaw lahka la ai lam Tin Min (Te Za a laika buk zing hpang hkan wa) tsun wa ai hpe Desmond Ball ka wa sai.
2009-Aug-1 ya na AFP shiga dap tsun ai, Dingdung Korea gaw myen hpyedu ni hpe 5 ning laman hta Ngarai Wan Bawm (Atomic Bomb) lu shapraw na matu Nuclear jak rung shadun ai lam hta garum nga ai lam ka da nga ai. Sydney Morning Herald shiga kaw tsun ai gaw, Myen Mung dingdung daw Naung Laing ngu ai Bum n pu e Ngarai Wan Bawm shachyaw arung arai ni makoi da ai, hte maga mi de gaw mung shawa lang arai a matu nuclear power hte shachyaw ai jak rung hpe Russia ni garum gaw gap nga ai lam ka da nga ai. Myen du ni tsun ai gaw nuclear bung hkrawng di shadun na lamang gaw tsi rung hta lang na tsi isotope ni hpe shapraw na yaw shada ai re lam tsun nga ai. N dai lam ni hpe Australian National University na Desmond Ball ngu ai zai ladat hka ja professor wa Moe Jo (myen hpyendu dingsa rai na nuclear shachyaw hpyendap kaw lit gun ai wa) kaw na san ka da nga ai. Moe Jo gaw masat yan lahkawng ngu na Russia de nuclear hpaji sharin sa ai marai 75 dat ai hta lawm nna nuclear hpaji sharin na marai 1,000 nga ai lam tsun nga ai.
AFP shiga dap 2002-Jan-22 hta ka ai, Maigan Khit Hkai Ningtau Lithkam Khin Maung Win tsun ai, myen gaw Mungdan Ga-daga Atomic Atsam Uhpung (International Atomic Energy Agency-IAEA) hpe Ngarai Wan Atsam Jakrung gaw gap na, mai kaja ai lam hta jai lang na re lam, shana da sai lam tsun nga ai. Maga mi de yu yang, 1995 December 15 shani Bangkok hta galaw ai Ngarai Wan Bawm n shapraw (Treaty on the Southeast Asia Nuclear Weapon-Free Zone) zuphpawng hta lata mahkret da nga ai.

Khin Maug Win matut tsun ai Jak rung Lang Rai N Gayun na Gasadi (Non-Proliferation Treaty) hpe 1992 ning hta Myen gaw lata mahkret sai lam, mai kaja lam hta jai lang na re lam tsun da nga ai. Mai kaja lam a matu yaw shada ai rai yang nuclear jak rung gaw gap na ahkaw ahkang nga nga ai. Raitim Ngarai Wan Bawm gawgap na ninghkring Pakistan masha lahkawng hpe myen mung de mayun jashawn ai lam gaw shi n tsun nga ai. Laiwa sai shaning IAEA ni Myen Mung de shang sawk sagawn yu yang Myen Mung shim lam tsawm ra yawm taw sai lam tsun nga ai.

Sai Tein Win ( DVB kawn shiga sagawn na shangun da hkrum ai wa, myen hpyen dap kaw major madang re wa, myen hpyen dap engineer hte missile shachyaw ninghkring re ai wa, Russia de missile hpaji sharin ngut nna myen hpyendap hta missile hte nuclear shachyaw na prototype hpe gawgap na lit la galaw ai wa) hpe san da ai hpe Robert Kelley ka da ai lam mung nga nga ai. N dai shiga gaw American nuclear hpungtang hpaji hpung, IAEA director dingsa, Robert Kelley hte DVB shiga gawn Sai Tein Win ni jawng hta ai shiga rai nna 2010 June 3 ya shani dip shapraw ai laika hpe lakap yu yang, ya a ten myen du ni, hkrak re ai Ngarai Wan Bawm shachyaw na formula hpe atsawm n lu gin shalat shi ai, rai tim Ngarai Wan Bawm lu madu na matu uranium htu mahkawng nga ai hte missile lu shachyaw hkra shakut nga ai lam ka da nga ai.

Matut nna German hte pawng ai Singapore na company lahkawng mung jak rung rai ni hpe myen asuya hpe dut jaw nga ai, madung gaw hpaji lam hte hpungtang hpaji sawk sagawn wunkat hta jawngma ni lang na matu yaw shada let dut jaw ai rai nga ai. German ni n tsen ai majaw dat kasa dat nna shanhte dut jaw ai jak rung rai ni hpe sa yu ma ai, jak rung kaba lahkawng shachyaw da ai hpe sa mu ai, rai tim dai jak rung grup yin hta jawngma ni hpe n mu ai hte Dakkasu Jawng mung n mu ma ai, num kasha ni hpe mung n mu ma ai, dat kasa wa matsing hkrup ai gaw jawngla ni hpyen buhpun palawng gaw n hpun ma ai. Raitim DVB ni sumla madun dan ai gaw German dat kasa wa sa du yang dai jawngma ni gaw shawa palawng hpun da nna dat kasa wa wa mat jang hpyen labu palawng bai dagraw ai hpe htawng madun dan nga ai.

1981-June-7 hta Israel majan n bungli F-16A kawn Iraq, Osirak nuclear wan bawm tam jak rung hpe sa jahten kau ga sai. 2007 Sept hta nuclear bawm shapraw ai ngu nawn ai Syria ni a jak rung hpe n bungli hte sa gap jahten kau ya ai, Israel amyusha shimlam a matu rai yang Israel amyu ni n dai hku galaw nga ma ai.

Shaning 10 ning 20 laman hta Ngarai Wan Bawm lu madu hkra shakut nga ai majaw lama na Myendu ni Ngarai Wan Bawm lu madu mat jang, Jinghpaw W.P Amyusha ni shimlam manu mana hkrit tsang ra mat sai, KIO/KIA mi nga tim lachyum n pru mat sana re. Ngarai Wan Bawm gade ram sanam ai ngu hpe Japan ni No.II Mungkan majan a ten hkam sha lai wa ma sai. 1945-August-6, Hiroshima hta kalang, August-9 hta Nagasaki hta kalang ngarai wan bawm jahkrat wa sai. Hiroshima mare sumpum 3 nga ai kaw na sumpum 2 hten za mat ai.

A ten naw nga ai laman lawan wan Amyusha shimlam a matu shajin ra sai. Miwa kahpu ba ni a ga madat nga n mai na sai. Tinang amyusha a shimlam gaw tinang lit la n shajin yang kadai sa lajang ya na i? Anhte amyusha ni zingri hkrum jamjau hkrum nga ai hpe lata tut kadai wa sa garum nga a ta? Tinang a bungli gaw tinang sha galaw ra na re. “Kaihtum de n kap kailang de n kap” re mung masa hpe gaw tawn da kau gring sai ngu mu mada ai law. Myendu ni shanglawt ni hpe 1994 hta gap hkat jahkring woi ai hte maren tinang maga de gaw kaja wa ma hkra jahkring kau ai zawn byin mat nga sai. Raitim myen du ni gaw n dai zawn re simsa ai ten hta ahkaw ahkang kaba la nna shanhte maga de manu mana jahting shajin mat sai gaw kadai myit dum nga ai kun?
Laknak kaba n madu shi yang lawan wan shamawt ra sai ngu tang madun dat ai.

Nsam "mut" ai ni rai kun?

Ka ai - Maran Kaw

Ning pawt
Anhte yawng chye ai hte maren, No. 2 mungkan majan hta, Jew masha wan 6 jan hpe Nazi ni roi rip sat kau ai. Lam amyu myu hku na zingri sat ai. Dai hta, n kaja ai maga hku mying kaba ai langai gaw, "gas chamber" ngu ai "Dinghta Ngarai Gawk" ni rai nga ai. Chyinghka chyip chyip di la da ai gawk kaba kata kaw, si chye ai baw "ngarai nsa" (gas) dat bang dat nna, masha law law hpe loi loi hte lawan ai hku sat ai lam rai nga ai.Mare buga hkan na, Jew rai marai yawng hpe rim la nna, "concentration camp" ngu ai, lusha/tsi mawan n grung ai, bungli hpe laja lana masha hte n bung hkra shangun ai "roi rip bungli dabang" de sa dat ai. Dai "roi rip bungli dabang" hta, jan pru jan shang bungli galaw ra ai. Lu sha kadai mung n grung ai. Grai gawng kya mat ai ni hpe "Dinghta Ngarai Gawk" de gawt bang nna, sat kau ai. Dai "roi rip bungli dabang" ni hta shang wa ai chying hka sha nga nna, pru wa ai chying hka n nga ai. Dai de sa hkrum ai Jew bawng masha ni yawng gaw jahtum e si hkrum na matu re. Ndai gaw anhte yawng chye chyalu rai nga ai, Nazi roi rip bungli dabang a lam n tsa lam rai nga ai.

Bai nna, "roi rip bungli dabang" na Jew bawng masha ni a masa gaw chyip chyap rai, prat a matu hpa myit mada shara nnga ai. Shanhte a asak gaw dai kaw sin ai Nazi hpyen la ni a lata e rai nga ai. Dai masa ni hpe n kam hkam ai majaw, Nazi hpyenla ni hpe gum lang na gaw grau n mai byin ai. Malu masha shakyet da ai hkrum ai majaw lam hkawm ai pyi kading kadang she rai, gara kaw na gumlang na atsam lu na ta? Chyip chyap re ai masa hta hkam mana sha na lam sha nga mat sai. Gai.....dai hku nga yang, ndai masa ni gaw, ya dai ni na anhte Wunpawng sha ni hkrum sha taw nga ai n gun grai ja ai ni a du kyit manat hkrum ai masa ni hte wa jahtuk yu mai na kun? Dai n gun grai ja ai ni, shakyet da sai majaw, anhte Wunpawng sha ni gaw, agru agra rai, hpyi hte n ra sha kap mat sai masha hte bung mat wa sai. Mung masa, amyu masa, htung hking masa ni yawng hta, nsa sa she yak hkra dip manat hkrum sha nga ai. Jew ni mung, dai 'roi rip bungli dabang' nga ai, lamu ga jarit kata kaw nga nga ding sa, Nazi hpyen la ni a lata na lawt lam nnga ai.

Dabang jarit kata na nsam "mut" ai hpung
Dai 'roi rip bungli dabang' kata kaw na masa ni hta anhte nau n chye ai baw lam ni grai law hkra byin lai mat wa sai. "Dinghta Ngarai Gawk" kata hta, si chye ai baw "ngarai nsa" (gas) ni hpe kaja ja ta tut dat bang ai ni gaw, Nazi hpyen la ni nrai, "Jew" masha ni nan re ngu tsun yang mau ma na kun? Lu sha hpe mala la kahti gari sha jaw sha ai kaw, yang yi tawng daw chyen mi sha shajan lu sha sha ngu nna, Nazi hpyen la ni a ningtum ma tai mat ai bawng masha (Jew) ni grai law nga ai ngu yang mau na kun? Kaja ja nga yang, Nazi "roi rip bungli dabang" kata kaw na, shinggyim masha ni a matut mahkai ai lam gaw "roi rip ai wa" (perpertrator) hte "roi rip hkrum ai wa" (victim) ngu ai hpan lahkawng sha nrai nga ai. "Roi rip ai wa" gaw n kaja ai majaw n sam a chyang hte anhte masat yang, "roi rip hkrum ai ni" yawng hpe gaw kaja ai ngu nna nsam "a hpraw" hte masat na kun?

Primo Levi ngu ai Jew laika ka sara wa gaw, Nazi "roi rip bungli dabang" kata kaw, bawng dung lai wa nna, majan kaba ngut ai ten hta gam kaja let bai lawt wa ai wa rai nga ai. Shi gaw "roi rip dabang" kata na nsam "mut" ai hpung ni a lam sak se hkam nga ai. Nazi ni hte pawng nna, dai nsam "mut" ai hpung hta shang lawm sai ni gaw, Nazi ni tsun ai yawng galaw ra sai. Madu amyu hpe sat ai gas nsa mung dat bang ra sai. Bungli n galaw ai makara ni hpe mung kayet ra sai. Ndai "roi rip bungli dabang' hpe anhte a dai ni na Wunpawng wuhpung wuhpawng hte shabung na nga yang, anhte a wu hpawng kata kaw dai zawn n sam "mut" ai hpung ni nga ai i? Amyu sha ni ra sharawng ai lam hpe "ahpraw" ngu nna, hpyen asuya hpe gaw "achyang" ngu sawn yu ga. Mahtai gaw anhte yawng chye chyalu re. Lai wa sai shata ni hta, n gun kaba ai ni a pressure hpe n lu hkam mat nna, jarit sin hpyen dap (Border Guard Force) hpe hkap la kau sai NDA(K) hpung hte, Lasang Awng Wa hpung ni gaw ndai nsam "mut" ai prat hpe a san sha hkam la kau sai. Rai yang, anhte ndai nsam "mut" ai zone de hkrat shang mat ai ni a masa hpe loi bai hka ja yu ga.

Nsam "mut" ai ni
Nsam "mut" ai gaw mut ai sha re. Galoi mung achyang tai mat na gaw nrai nga ai. Dai hte maren, ahpraw mung nrai sai. Shanhte gaw "priviledge" ngu ai yu maya masha ni nlu mai ai ahkaw ahkang ni lu mat wa na re. (Yangyi chyen mi sha pyi shajan lu sha sha, dai gaw ahkaw ahkang rai sai.) Shanhte hku na, ntsa de na, n gun kaba ai ni jaw ai arawng aya (power) kaji kajaw mung mai lu nga ai. Levi tsun ai "roi rip dabang kata" hta sin ai Nazi hpyenla ni a ningtum ma tai ai Jew masha ni gaw shahte lu tawn ai power kaji sha rai tim, dai hpe grai kabu gara hte jai lang ai. "Auschwitz roi rip bungli dabang" kaw ndai zawn re, n sam "mut" ai hpung ni hpe "The Special squards" ni ngu nna, hpung hpaw da ya ai. Dai "The Special Squards" kaw shang lawm ai Jew (malawng) bawng masha 700-1000 lapran ayan nga ai (Auschwitz kaw bawng dung ai masha chyarang a 90-95% gaw Jew re). Shanhte galaw ra ai bungli gaw, "dinghta ngarai gawk" hta "ngarai nsa" (gas) dat bang ai. Amu ngut ai hpang, mang ni hta ai, mang kaw kap ai ja wa ni lahkawn ai. Dai gawk de rai n shang shi yang, sumpum da ai bawng masha ni a arung arai ni kaw nna, kaja ai ngam ai ni Nazi ni a matu mahkawng ya ai. Nazi hpyen la ni shangun ai hpa mung galaw ra ai. "Special squard" kaw shang lawm ai ni law malawng gaw, manang ni a ntsa e ka up lu ai ahkaw ahkawng (power) hpe ra ai ni, shawng de dip da hkrum ai (sh), shinggyim wuhpawng hta shara nlu, myiman nlu ai hku na nga lai wa sai masha ni rai nga ai hpe Levi tsun da nga ai. Dai majaw ndai nsam "mut" ai kata de shang mat ai ni gaw, n gun kaba ai ni a pressure hpe n lu hkam ai majaw sha nrai, "previledge" ngu ai, manang wa hta jan ai ahkaw ahkang hpe lu mayu ai ni, shawng de wuhpung wuhpawng a shara jaw ai n hkrum lai wa ai ni mung mai byin nga lu ai. Anhte Wunpawng wuhpung wuhpawng kaw mung ya BGF hpe hkap la kau sai hpung ni sha nrai, pressure a majaw mi rai rai, ahkaw ahkang shajan ra marin ai majaw mi rai rai, hpyen wa hte pawng mat ai masha ding hkrai ni mung shawng de grai nga lai wa sai. Ya mung naw nga nga ding yang re.

Kade mara ta?
Dai hku nga yang anhte gaw dai "Special Squards" ni hpe, arawng aya ra marin ai ni, tinang amyu hpe tinang nyet kau ai ni ngu nna, mara shagun na kun? Tinang nan shanhte a shara kaw n shang yu ai, shanhte hkrum sha nga ai pressure ni hpe n hkrum kadup yu ai sha shanhte a akyang lai len (moral) hpe, je yang (judge) na matu Levi myit n hkrum nga ai. Teng sha nga yang, n dai hku manghkang ni shabyin ai yawng a ningpawt rai nga ai, "Gumshem uphkang ai hkrang" (structure of the toralitarian state) gaw ndai lam hte seng nna, lit nga dik re ai lam Levi tsun da nga ai. "Daru magam (power)" mung shawa kaw nnga ai sha, marai 1-2 a lata kaw sha manat tawn da ai rai yang, "jan ai ahkaw ahkang (privilege)" gaw paw pru wa chyalu rai nna, dai hpe hkan shachyut ai masha hpan mung nga chyalu re ai lam tsun da nga ai. Ndai gaw "Roi rip bungli dabang" kaw sha n rai, gara wuhpung wuhpawng kaw mung mai nga nga ai. "utopia" ngu ai kaja ta tut nnga ai "shingran wuhpung wuhpawng" hkan sha nnga ai lam Levi tsun da ai.

"mut" ai ni a prat mung n loi la nga ai
Langai mi anhte matsing ra ai gaw, "mut" ai zone de shang mat nna, manang wa hta jan ai ahkaw ahkang loi li lu jai lang tim, "mut" ai ni a prat gaw tsep kawp pyaw lu ai nrai nga ai. Mi tsun ai hte maren "Roi rip dabang" kata hta shang wa ai chying hka sha nga nna, pru wa ai chying hka nnga ai. "The Special Squards" ni mung si ra na sha re. Grau nna sawng ai gaw, dai Nazi "roi rip bungli dabang" ni hpe "Gumhpawm hpyen hpung (the allied forces)" ni shang zing ai. "Gumhpawm hpyen hpung" ni No 2 mungkan majan dang nna, Nazi ni majan sum ai. Nazi, hpyen bu/hpyenla law law "mung kan mung hpawm tara rung" (internation court) hta je yang hkrum sai. Dai ten hta, nsi nna ngam nga ai "The Special Squards" hta shang lawm ai hpung ni mung n lawt nga lu ai. Ndai hpe NDA(K), KDA, Lasang Awng Wa hpung ni chye na hkam la ra nga ai.


"mut" ai madang kaga grai naw nga ai.
Rai ti mung, dai hku je yang hkrum ai hta, jahtum e, mara nnga lawt mat ai "Special Squards" malawm n kau mi mung nga nga ma ai. Dai ni gaw kaning re ai ni rai ta? "Roi rip bungli dabang" kata "Special squard" hpung kaw shang lawm nna, Nazi ni a rung mazing ning tum ma (clerk) amu sha ang hkrum ai ni n kau gaw, dai "roi rip dabang" kata hta, shim da ai information ni hpe chye lu na ahkang lu ma ai. Dai hpe amyat htuk nna, tinang a manaw manang (yu maya masha) ni hpe garum ai lam ni galaw ai. Tsun ga nga yang, tinang lu tawn da ai ahkaw ahkang hpe kaja ai hku jai lang ai ni rai nga ma ai. Shanhte gaw, nsam "mut" ai "Special Squard" rai tim, shanhte a "mut" ai shadang gaw ahkaw ahkang hpe jum tek mayu nna, tinang a manaw manang, amyu sha ni hpe roi rip ai ni hte ninghtan shai nga ai. Ndai masa hpe anhte a Wunpawng wuhpung wuhpawng hte bai jahtuk dat yu ga.

KIO a masa
Sawn yu ga nga yang, anhte Wunpawng mung masa hpung ni gaw hpyen asuya hte cease-fire agreement galaw ai 1993/94 hkan kaw n na "chyamut" ni byin mat ai ngu mai tsun nga ai. Ga shadawn, KIO ni myen hpyen du ni hte arau lu sha sha ai, Golf arau kayet ai. Rai tim, maga mi de gaw hpyen n gun shajat ai, ramma ni hpe hpyen hpaji sharin ya ai, mung masa pang dung a ru di, Pang lung ga sadi hpe ja ja manat da ai. Ndai lam ni gaw n gun kaba ai hpyen asuya wa nra ai baw "hpraw" ai shamu shamawt lam ni rai nga ai. Dai hta n ga, Jinghpaw mung daw (Kachin State) a mung masa du hkra ladaw gaw KIO hte hpyen asuya a matut mahkai lam kaw grai shamyet shanat nga ai. Sawn yu ga nga yang, KIO gaw 1994 kaw nna,2008 du hkra Jinghpaw mungdaw a mungmasa joi jang hpe lapran kaw zim hkra shara ya ai lam ni nga wa sai. Dai lam gaw, ndai hku rai nga ai.

Mung shawa gaw, "ahpraw" rai nna, shanhte a ra sharawng ai lam yawng gaw hpyen asuya (nsam "a chyang") hte n htan shai ai hkrai rai nga ai. KIO hku nna hpyen asuya hte tsep kawp nhtan shai ai hte, mung shawa hte bung ai "a hpraw" nsam galai na hpe mung shawa grai ra ai (KNU a lai). KNO ni mung ndai masa hkan nga ai. Rai tim, shanhte gaw "Gumshem daru magam" a jarit shinggan de nga ai ni re ai majaw, pressure nnga ai. Wang lu wang lang hpraw mayu ai ram mai hpraw nga lu ai. KIO gaw "Gumshem daru magam" a jarit kata kaw nga ai majaw mung shawa ra ai n sam "a hpraw" hpe dagraw na nga yang, myen hpyen asuya hte di di myi man hkrum, hkrum katut ra sai. Myen hpyen asuya gaw n gun grai kaba ai majaw, hpa mung shabyin lu ai. Shanhte a lailen langai mi gaw, shanhte hte kanawn mazum taw nga ai ni, shanhte ra ai hku nrai wa yang, mung shawa hpe dingbai dingna jaw ai. Ga shadawn, Jinghpaw mungdaw a gunrai chyai ai lam hta, Miwa mung hte hpaga yumga galaw ai, Laiza-Myitkyina maw daw lam gaw grai ahkyak ai. Myen hpyen ni a loi sha galaw lu ai lam gaw dai mawdaw lam hta gunrai htaw sa lam shayak kau na lam sha rai nga ai. Dai mawdaw lam hpe machyu nna, kan bau ai ni, dai lam hku htaw shalai ai kun rai hta machyu nga ai shawa daw tsa ni a nga pra lam ni yak hkak wa na lam ni hpe tau ai majaw KIO gaw nmai "hpraw" nga ai lam ni nga nga sai. (Ndai maw daw lam ai ahkyak ai lam gaw Nargis byin ai shaloi dang dawng lai wa sai. Jinghpaw mung de "jum" ndu mat ai majaw Laiza lam hku shang ai "Miwa jum" hpe mung shawa ni madi shadaw ra mat ai).

Ndai gaw 1994 - 2008 ning lapran na KIO a mungmasa hkrun lam hpe ding lik yu ai lam rai nga ai. Dai hpang na BGF hpe ninghkap ai lam gaw mungshawa ra sharawng lam "a hpraw" de shang bang wa sai. Dai majaw, ya byin wa na lam gaw, mung shawa hte wora hkran-ndai hkran rai nga ai, n gun ja ai myen hpyen asuya hte di di myi man hkrum na de yawng wa sai.

Hpung Dim
KIO sha n ga, "Gumshem uphkang ladat" a n pu kaw shani shagu sak hkrung ra ai mung shawa hte kanawn mazum mayu ai ni yawng gaw, "mut" ai n sam hpe dagraw ra ai sha rai nga ai. Ga shadawn, NGO ni rai nga ai "Metta Foundation", "Shalom Foundation" zawn re ai wuhpung ni mung bungli galaw ai masa hta, mung shawa a myi man tau ai majaw, kade n kam tim sharang nna, myen hpyen asuya ra ai hku galaw dan ra ai. "Mut" ai nsam hpe dagraw ra ai ten ni law law nga lai wa sai. Kaga, dai zawn re masa hku hkan "mut" ra ai mare salang ni, ningbaw ningla ni anhte buga kaw grai naw nga nga ai.

Gin chyum dat ga nga yang, "Gumshem uphkang ladat" a n pu kaw nsa sa chyat let nga nga ai anhte wuhpung wuhpawng a masa gaw, "A hpraw" hte "a chyang" ngu ai, kaja ai hte n kaja ai masa (concept) sha nga nga ai nrai.. "Gumshem uphkang ladat" a majaw paw pru wa ai "mut" ai n sam dagraw ai, dagraw ra mat ai sak hkrung ladat hpe anhte jai lang ra mat ai. "Gumshem uphkang masa" a daru magam (power) shinggrup ai jarit kata kaw nga nga ding sa, dai hpe gum lang na n mai byin dingsa gaw, dai zawn re ai "mut" ai n sam dagraw ra ai lam nga nga dingsa rai na re. Dai hpe mung anhte bawnu zen zen hte chye na hkap la ra na re ngu nna tang madun dat nngai.

Maran Kaw


Mahta ai laika ngau;

Levi, Primo. "The Grey Zone," in Violence in War and Peace, Blackwell readers in Anthropology, edited by Nancy Scheper-Hughes and Philippe Bourgois, 83-90, Blackwell Publishing, 2004.

Shagrau Ging ai Mung Shawa Share Shagan Ni

Ka ai - Hkun Nawng

June 27, 2010

Laiwa sai May shata 28 ya shani gaw Mazup mare masha ni a matu ngarai hkrum ai nhtoi rai na sai. Hpa majaw nga yang dai mare kaw na htinggaw 63 gaw shanhte prat shanat nga lai wa ai ginra hpe tawn kau da nna Myen hpyen asuya hte Asia World company san tawn da ya ai Muga zup ngu ai mare de atik anang htawt sit hkrum sai. Ndai zawn htawt sit hkrum ai lam gaw Malihka madim a majaw dai ginra makau hkan nga ai mare 60 jan (mung shawa 15,000) hpe shara nnan de laja lana htawt sit kau na masing a nambat langai ning gam sha naw rai nga ai. Matut nna dai ginra makau na mare ni langai hpang langai htawt sit hkrum ai shiga ni na lu na re.

Tang hpre mare hte Malizup mayan na mare masha ni gaw ndai zawn dukhka tsimyam kaba byin hkrum wa na hpe tau chye nna Malizup madim gap na lam shiga na ai 2007 ning kaw n na lam amyu myu hku ning hkap shakut wa sai re. Nawku jawng hkan kyuhpyi ai lam ni galaw ai. Mare salang ni Myen hpyen asuya ningbaw Than Shwe hpang de laika tang shawn nna ndai hka madimmasing hpe jahkring na matu hpyi shawn ai.

Kachin Development Networking Group(KDNG) mung madim hte seng nna mungkan ting chye wa hkra madim a majaw byin wa na shinggyin ahkaw ahkang tawt lai lam, makau grup yin hten za wa na lam ni hpe azin ayang sawk sagawn tawn ai sumtang laika shapraw sai. Ndai Madim gaw gap ai hta shang lawm ai China Power Investment(CPI) company de mung laika tang shawn nna ndai madim masing hpe jahkring na matu hpyi shawn wa sai. Blast yungwi hpung ni mung ndai mali hka madim hte seng na ninghkap ai lam yungwi hte hpyi jahtau nga ai.

India, England, USA, Japan, Singapore, Malaysia hte New Zealand hkan shanu nga ai wunpawng amyu sha ni mung Myen hpyen asuya a maigan kyithkai rung (Myanmar embassy) hkan shawa n gun madun ai lam galaw ai. Bai nna Miwa asuya hpang de ndai madim gaw gap ai lam hpe jahkring ya na matu lang hte lang laika tang hpyi shawn ai lam ni galaw lai wa sai. Dai sha n ga Wunpawng jawngma ni Facebook ngu ai social networking site hku nna Myen mung shawa masha ni yawng grau chye na wa nna ndai mali hka madim gaw gap lam hpe jahkring ai campaign kaw shang lawm wa na matu mung matut manoi shamu shamawt nga ai.

Ndai zawn ninghkap ai hta anhte a mungmasa hte seng na gawng malai hku tsap nga ai KIO mung ndai madim hpe hkring ya na matu Than Shwe hpang de laika ka nna 2007 ning hta hpyi shawn wa sai re. Rai tim KIO a nsen gaw shi a tang shawn laika ntsa Myen hpyen asuya kaw na bai htang shana ai lam n nga ai hpang zim mat sai.

Miwa company hte Myen hpyen asuya a ndai masing kaba hpe ya aten du hkra gwi gwi tsap nna matut ninghkap nga ai gaw Tanghpare buga hte makau grup yin na mare masha ni rai nga ai. October 9, 2009 ning Tanghpare mare hta galaw ai madim zuphpawng hta Myen hpyendu kaba Soe Win a shawng kaw myiman hkrum nna Tanghpare buga na Jinghpaw Wunpawng hpawmi langai gaw madim masing jahkring kau ya na matu gwi gwi rawt tsun lai wa sai. Ndai zawn rawt tsun ai lam gaw si mani ai ladat hte tinang buga hpe gwi gwi makawp maga ai lam nan rai nga ai. Shi hta nga ai shinggyin ahkaw ahkang hpe jai lang ai lam mung rai nga ai.

Anhte Wunpawng ni a ningbaw shara kaw tsap nna maigan sinpraw, sinna mungdan ni de sa sa wa wa galaw lu nna, Myen hpyen asuya ningbaw ni hte mung ading tawk tsun shaga na ahkaw ahkang lu ai ni nga ma ai. Shanhte gaw maigan NGOs hte dat kasa lapran hta mung mying pru nna Myen hte KIO gap hkat jahkring mat hkra galaw lu ai, bawng ring lam galaw lu ai nga nna shagrau hkrum ai ni mung rai nga ai. Shanhte mungdan shara shagu de jinghpaw wunpawng myu sha ni a malai nga nna bawng ring lam, simsa lam, 2010 ra lata poi hpe madi shadaw lam nga nna gabaw amyu myu hte tsun shaga hkawm ma ai. Rai tim, ndai Malizup mayan kaw na ni a hkam sha nga ai tsin yam hpe gaw nmu masu su galaw nga ai. Shanhte wuhpung ni a bungli jahpan kaw nlawm ai nga ai majaw kun?

Dai hte maren ningbaw nkau mi mung ndai malihka madim manghkang gaw nye manghkang nre nga nna koi yan nga ma ai. Ndai madim a majaw ngai kaw ahtu hkra wa na nre nga ai myit hte nseng ai zawn nga ai ni mung nga ai. Ndai zawn re ni makrau grupyin hte shinggyin masha ni a sak hkrung lam gaw ading tawk myi hte mu lu ai hku sha n ga, myi hte nmu lu ai hku mung matut manoi nga ai hpe chye ging nga ai. Lai wa sai shaning hkying jan hta mana maka hkik hkam lai wa ai amyu hte mungdan ni, civilization ni (gashadawn; Maya civilization hte vikings amyu ni) pyi amyu langai hte langai lapran byin ai majan ni a majaw sha n ga, tinang a makau grup yin hpe atsawm sha nchye hkang zing ai majaw hten za hkrum mat ai lam hpe labau kaw na hka ja la ging nga ai.

Dai majaw amyu langai shing nrai shinggyim wuhpung langai kade ram na hkra asak lu hkrung na ngu gaw dai amyu hte shinggyin wuhpung ni tinang a makau grup yin hpe kade ram chye hkang zing ai hta madung rai nga ai nga nna Jared Diamond gaw shi a laika buk Collapse: How societies choose to fail or survive hta akroi anoi sawk sagawn nna htawng madun da nga ai. Anhte a ningbaw shara hta tsap nna arawng ah na(Power) lu nga ai ni hti ging ai laika buk re. Power ngu hta Myen asuya jaw ai power sha nre , lam amyu myu hku lu tawn da ai power hpe mung tsun mayu ai re.
Madim hte seng na nkau mi gaw tinang mara lu dum ai hpe makoi na matu sara kaba nsen hte “myit nmai katu ai, tatut masa hta hkan nna pragmatist byin ai hku she mai shamu shamawt ai” nga nna tsun na re. Tinang galaw mai na ram hpe pyi n galaw ai sha, tinang hkum tinang myit shapyaw la na matu tatut masa “pragmatism” nga ai gasi kaba ni hte tinang a mara hpe makoi shakut na kun?

Dai hku tsun yang gaw, shanhte tatut masa(pragmatism) hpe nchye na ai majaw rai nga ai. Hpa majaw nga yang Pragmatism ngu ai gaw tinang a amyu sha lawt lu nna buga bawng ring wa na matu, lu ai ahkaw ahkang hpe jai lang nna shakut galaw ai lam rai nga ai. Myen asuya jahkrat tawn da ai ntara ai ripkawp tara ni yawng hpe galoi mung baw gum let hkan nang galaw sa ai lam gaw pragmatism nre. Malizup hka madim hte seng nna Tanghpare mare masha ni galaw ai ladat gaw tatut masa hpe atsawm sha jai lang nna simani ai hku shamu shamawt ai lam(pragmatism) nan rai nga ai. Anhte a ningbaw nkau mi shut ai tatut masa(pragmatism) npu hta lam woi dam ai majaw dai ni na ramma ni hpe mung masa lam hta hkring htawng kaja (inspiration) pyi nlu jaw sai hpe mu lu nga ai.

Grau sawng ai gaw, anhte a ningbaw nkau mi tinang she n gwi galaw tim, Tanghpare buga masha ni a nden ja ai ninghkap lam hpe n gun jaw ra na malai “Nan hte galaw tim hpa byin wa na nre.” nga nna jahpyak ai lam pyi galaw ma ai.

Dai zawn re ai lam ni hpe na hkrup nna George Orwell a Burmese Days sumrai kaw na Myen tara agyi U Po Kyi tsun ai gasi hpe dum hkrup ai. U Po Kyi gaw English asuya npu hta tara agyi langai hku magam gun nna, tinang a arawng aya grau grau tsaw wa hkra lam amyu myu hku shakut ai Myen amyu sha langai re. Myen mare masha ni English asuya ntsa ninghkap ai lam hpe “Ndai mre masha ni bawnu nrawng ai mana ni she rai nga ai. Shanhte ndai zawn ning hkap ai majaw hpa akyu pru wa na ta? Namwa ni zawn sha gap sat hkrum na rai nga ai. ” nga nna jahpyak ai.

Myen hpyen gumshen ladat grau ngang kang wa na matu Myen amyu ni lapran hta sha U Po Kyi zawn re ai ni grai law hkra nga ai nrai, anhte Wunpawng amyu sha ni hta mung gabaw amyu myu(bawngring lam, simsa lam, sut jat lam, Myu sha lam) shadut nna hpyen palawng hpun ai ni(hpyen du ni ) sha n ga mung shawa mying dagraw ai ningbaw ni law htam wa nga ai. Shanhte gaw prat masa nkaja ai hpe akyu jashawn let tinang tinggyeng akyu a matu galaw ai ni rai nga ai. Anhte jinghpaw wunpawng kaw George Orwell zawn re laika ka sara/sara num she nga taw gaw ndai zawn re lak san ahkaw ahkang tam ai ningbaw ni hpe namlak rawng nna hkra dik htum ai gasi kaba ni hte sumrai hkan kabang na sharin shaga dan na hpe myit shing ran hkrup ai.
Ndai zawn re lak san ahkaw ahkang tam ningbaw ni pru wa ai gaw Myen hpyen gumshen ladat a majaw re nga nna ladat hpe aloi sha mara shagun ai ni nga na re. Dai hku shadu ai lam gaw hpring tup njaw ai. Maga mi hku bai myit ging ai gaw Democracy asuya lu ai hpang ndai zawn re ahkaw ahkang tam ningbaw ni nnga mat na kun?

Democracy lu mat sai South East Asia mungdan hkan na mabyin masa hpe maram yu yang asan sha mu lu na re. Ga shadawn 1917 kawn 1989 du hkra Phillipines mungdan ningbaw galaw lai wa ai Ferdinand Marcos. Shi gaw Phillipines hpe democracy hku uphkang ai aten hta, mungdan sutgan ni hpe shanhte nta dinghku a sut gan zawn myit nna kam ai hku jai lang ai, shi arawng aya lu wa na matu nkaja ai ladat amyu myu jai lang wa ai majaw hpang jahtum mung shawa masha ni shi mungdan kaw na gau shale kau hkrum ai ningbaw re. Maga mi hku bai myit yu ga nga yang mung, Myen hpyen asuya npu hta mu gun tim tinang a tinggyeng akyu hpe madung ntawn ai sha kaja ai lam hpe galaw ai ni mung nga ma ai. N hkrak ai prat masa hpe chye nga ning len tinang gaw kaja ai lam hpe galaw na, n galaw na ngu gaw tinang lata la ai lam hta she madung rai nga ai. Hpyen asuya prat hta sha n ga democracy asuya prat hta rai tim ahkaw ahkang tam ningbaw masu ni hpe mung shawa gaw hkap la na nrai nga ai.

Dai majaw amyu sha ningbaw ngu ai mying gaw la, lu malu ahkaw ahkang (privileges) ni hpe jai lang mayu tim, tinang amyu sha ni byin hkrum nga ai mayak manghkang lam ni hpe tsun shapraw ra na aten hta gaw Myen hpyen asuya myit npyaw na kun nga nna myint ung ang nga ai ningbaw ni Tanghpare mare masha ni a kasi hpe yu la ga. Shanhte a tsinyam hpe chye na ya let mai byin ai ladat hku tinang a amyu hte buga hpe makawp maga ging nga ai. Mung shawa hpe jaw ai tatut masa (pragmatism) hte woi awn lu yang she mung shawa a kamhpa ai lam hpe mung lu la na re.

Malizup madim hkring mat na matu Tanghpare mare masha ni hte rau tinang nga ai ginra hta hkan nna ladat amyu myu hku shang lawm shamu shamawt ai lam gaw anhte a buga hte amyu hpe makawp maga ai bungli ni hta na kaji dik htum ai bungli kaba rai nga ai. Shanhte a myit masin hte simani ai shamu shamawt ladat hpe shagrau ging nga ai.

Du Magam ni Lai Mat Wa, Mung Masha ni Tut Ngam Nga

Ka ai - Bum Sin Wa

Maigan du Wunpawng ramma law law chye mayu ai Buga shiga gaw ‘Mung Masa Shiga’ rai nga ai. Gara kaw hpa baw byin, galoi byin, hpa majaw, kaning rai byin ngu ai hpe chye mayu, na mayu nga ai. Dai shiga ni a marang e maigan kaw sak hkrung na n -gun la hpa zawn pyi tai nga ai. Mung masa shiga hpe shana ya nga ai Website, Blogs hte Radio (e.g Irrawaddy, Mizzima, Kachinnews, BBC, RFA) zawn re ai ni hpe yawng na ra sharawng nga ai. Mung masa manghkang gaw sak hkrung lam a manghkang zawn rai nna, shinggyim masha ban hte ban htum ngu nnga ai labau leng hku kyi (kri) gayin nga ai.

Maga mi hku yu yang, awm dawm ahkaw ahkang lu sai law nga ai ni pyi, mung masa Party ningbaw ni dangrang hkat ai lapran kaw, mung masha ni gaw tinang grau htuk manu dum ai ni a hpang hkan nna dang rang lawm nga ma ai. Dang ai hpung ni mungdan hpe uphkang na ahkang lu la tim, mung masha ni yawng gaw dang ai ni hte sum ai ni maren sha akyu hkam la ra ma ai. Mung masa dang ai ningbaw ningla kachyi mi sha ahkaw ahkang lu nna shanhte ra sharawng ai sak hkrung mat wa chye ma ai.
Mung masa ngu ai a majaw kahkyin gumdin lam hpe hkra nga ai
Mung masa wuhpung gaw gara kaw mung anga nga ai zawn, Community langai (or) church langai (or) dum nta langai hta raitim, mung masa ra sharawng hpung nbung jang shat rau nsha, gamung rau n jahta, nawku rau nsa re ai lam byin nga ai. Sinna mungdan ni hta Party nbung ai shada ga pyi n shaga hkat ai. Dai masha ni nawku jawng langai kaw rau ndung lu ma ai, sumsing mungdan langai de rau man yawng lu na mung nloi na rai nga ai. Rev. Kun Le tsun ai ga nga ai “sumsing mungdan kaw Myen nga taw yang, ngai sumsing mungdan du tim bai nhtang wa na nngai” nga ai. Mung masa hkum tsun sa, Manchester United hte Liverpool gawdin hpung madi shadaw ai lapran ga pyi n shaga hkat nga ma ai.
Wunpawng amyu a lapran hta mung, mung masa nrum ai hpung ni nga jawng nga sai. Dai sha n rai, Nawku Hpung nbung: Madung, KBC, Kahtawlik, Anglican, Shanglawt, Laban kru ya hpung ni a lapran ramma ni mahku mara grai yak nga ai. Hpung nbung jang kaga ga zawn nawn mat nga ai. Num jaw num la hkat ai kaw na hkawt hkalup hpung ni kathawlik num hkum la, kathawlik ni mung hkalup hte hkum gayau nga nna yak nga ai. Ndai hku nna ‘ra’ nbung hkat ai Wunpawng wuhpung wuhpawng hta amyu mungdan langai gaw de nga ai hkrun lam hpe myit yu yang magyi magaw shading la yak la ai tinggyi tinggaw nga rung jahkraw, tauba ginlang wanji chyagang htung lai hpe gara hku di la ra na kun myit yu ging nga ai.
Laika ka sara nkau mi tsun ai, shinggyim wuhpawng gaw ‘rights’ ahkaw ahkang ahkyak ai nga ma ai. Ahkaw ahkang ngu jang yawng hta maren nga ra nga ai. Kaji ai wa lu ai hte kaba ai wa lu ai bai bung ra nga ai. Lahtaw la wa lu ai hte Lahpai la wa lu ai mung naw bung ra na rai nga ai. Dai nrai yang, wuhpung a hpang hkan ai mung masha ni gaw, ningbaw tai ai langai ngai a hpang hkan nna, poi ngut shagu maza magawn mat ra ai hta jan nna hpa nan nngam nga ai. United Kingdom na mung masa la ni tsun ai: (US ni shana shat ‘dinner’ grai hkrak hkra sha sai nga jang, Europe ni gaw ban agying kashin ra ra re ai” nga ma ai.
Chyum Laika na labau mabyin
Yesu nga pra ai ten na Israela amyu (Jewish) masha ni a mung masa hpe loi mi jahta mayu ai. Shani shagu na sak hkrung lam gaw mung masa hkam la ai hta madung nga malu ai. Yesu tara hkaw hkawm ai ten gaw Roma Asuya ni up hkang ai kata rai nna, Jew amyu ni hta nbung ai wuhpung 5 nga ma ai. Dai ni gaw: 1) Hparashe – Pharisees; 2) Saduke -Sadducees; 3) Herodi – Herodians; 4) Myu tsaw hpung- Zealot; hte 5) Laika ka sara or chyoipra ai hpung – Essences ni rai ma ai. Langai hte langai, shada da dinglun hkat, anyam hkat nna aten ma nga malu ai. Ndai ni yawng shanglawm ai Council langai mung hpaw da ma ai. Dai gaw ‘Sanhedrin Council’ rai nna hkinjawng Kayapa hpe ningbaw shatai da mu ai.

Roma Asuya a gawng malai hku nna gaw, Caesar Augustus (27 Bc-14 AD) gaw karai shara kaw nga nhtawm Jew amyu ni hte Palistina mungdan ting hpe up nga ai. Mung masha ni kaw na hkanse hta la nna, tara hte mung dip da nga ai. Zet kung ai masha dan dawng pru wa na nloi ai zawn, pru wa ai ni hpe mung shi a amu hta jai lang kau kau di wu ai. Dai majaw, mung masha ni gaw kam hpa na shara tam nga ma ai. Nawku hpung hpe myit mada ga nga yang mung, alu bang, hkungga nawng jau ai hpe bai n gun dat ra ai sha n ga, tara 613 ting hpe mung tup hkrak bai hkan ra nga ai. Mung masa hku lawt lam tam ai ningbaw pru wa shagu, rim la nna shawa a man e kasi madun kau kau di ai sha a hkrum nga ma ai. Ndai ten hta, lahta e tsun lai wa sai wuhpung 5 gaw lawu na hte maren myit jahkut da nna sak hkrung ma ai.

Zealot- Myu tsaw hpung: Rawt malan hpung hpaw yang she mai sai, ndai Roma ni hpe anhte a kaji Dawi gaw Goliate wa hpe dang kau ai zawn, Roma ni hpe mung dang kau lu na re nga ma ai. Karai Kasang mung anhte kaw moi jiwoi jiwa prat kaw nna rau re. Dai majaw rawt malan saga, teng sha awngdang na re nga ma ai.

Raitim, Herodians hte Saduke (Herod hkawhkam a akyu hpe chyeju dum ai shi a hpang hkan masha ni, Yeruslem nawku htingnu hpe gram gram ya ai hpyen du, hte hpaji rawng ai mare kaba nga masha) ni gaw, ndai Zealot ni myit ai gaw shut nga ai, mana bu ai lai she re, Roma ni hte atsawm kanawn yang sha sak hkrung lu na re, dai nrai yang yawng jam jau mat na she rai nga ai nga ma ai. Essence ngu ai chyoipra san seng dum let laika ka sara ngu tsun hkam ai hpung ni gaw, ndai Herodians ni hte Zealot ngu ai myu tsaw ni myit ai gaw angawk angak hte hpaji nrawng ai amu she re nga ma ai. Karai Kasang hpe sha-grau sha-a let, Shi a mying ningsang hpe shakawn kungdawn ai lam chyu sha mung masa yawng a ashuk ashak hpe dang lu na re, sha n ga, lawt lam a ningpawt mung re, htaw zai bru jang ga kaw hkawm wa ai prat hpe mung myit dum mu le, Karai Kasang gara hku la-kawn la ai hpe mung myit dum ging ai le, nga ma ai.

Raitim, Hparashe ni a sawn nawn ai lam gaw lahta na hpung ni hte shai nga malu ai. Karai Kasang gaw Meshia ngu ai hkye la madu hpe shangun dat na re, dai hpe naw ala ga, anhte hpa n galaw lu ai, shi hkye la yang sha lawt lu na re. Dai majaw Meshia du wa na hpe shani shagu myit masin hkum hkrang jasan jaseng let ala nga ga, akyu hpyi ga, hkungga law law nawng jau nna Karai Kasang na hkra hpyi jahtau ga nga ma ai. Chyum laika na tara laika ni hpe anhte hkrak hkan yang, Karai Kasang gaw anhte hpe matsan dum let hkye la na re. Dai majaw jep ai tara (613) hpe tup hkrak hkan ga. Anhte gaw yubak tsip ni she re majaw, yubak kaw na jasan kau na shawng myit ra ai. Hkungga law law nawng jau ga, Roma ngu ai ni hpe Karai Kasang nan gasat shamyit kau na ra ai, nga ma ai.

Ndai hpung 5 hte gaw Roma hpe nra ai hkrai raitim, nra ai ladat hte gawt kau lu na ladat mahtai shapraw ai (theology) nbung shajang nga ma ai.

Lahta na hpung ni myit mang sawn shapraw ai kata kaw, yu maya mung masha ni gaw shani shagu na lu na sha na hpe sha myit ru nga ra sai. Machyi yang hpa hte tsi na, tsawra myit ni ganang e tam na, lu sha ganang na tam sha na gara hpung hta lawm na mung yak nga ai. Herodians ni she jaw ai zawn zawn, Zealot ni myit ai hku she awng dang na zawn zawn, nrai law Hparashe ni tsun ai ga madat yang she Karai Kasang nan kaja wa sa hkye la na kun nga nna mung ung ang nga ma ai.

Dai aten hta, Yesu ngu ai wa paw pru wa nna mare kahtawng ni hkan tara hkaw hkawm hpang wa sai. Shi hpe mung masa hku amyu hpe woi awn na shadu nhtawm, shi a hpang hkan nang ai ni law law re. Sape shi lahkawng 12 hpe shaga woi ai hpe yu yang, Israela amyu 12 hpe rau sha kahkyin gumdin na ngu ai ladat lawm nga lu ai. Raitim, shi a sasana gaw matsan masha ni kaw na hpang nga lu ai. Tara hkaw hkawm ai hte kaja war a nga ai machyi shamai ai lam, nat shaden ai hte kaw si ai ni hpe jaw lu jaw sha nna, myit kaji garen ai ni hpe shalan shabran hkawm nga ai. Nga hkwi ai yan nau hpe Sape hku shaga ai kaw nna hkawt, grit nem ai maga tsap nna hpang nga wu ai. Dai majaw, Zealot ngu ai Myu tsaw hpung ni gaw shi hpe grai ra sharawng nga ai. Raitim, masum ning tup hkan nang mada yu tim lak lai wa ai lam nmu lu ma ai majaw, shi a ntsa myit kataw ai ni law law lawm wa ma ai.

Yesu ngu ai wa hkaw hkawm ai gaw, Ninggawn Mung Masa re ai lam tsun wa sai. Ndai Ninggawn Mung Masa gaw masha yawng tara rap ra ai hpe lu la hkra gasat ai hpe lak nak hte nre ai sha myit masin hte rai nga lu ai. Nnan daw hta Yuda amyu mat mat ai ni hpe hkan tam na nga nhtawm, hpang daw de gaw mungkan ting de hkaw dan mu, ngu htet kau da wu ai. Shi a sape ni hpe shi tsun nga ai, “ Nye a hpang hkan ai ni gaw, asak hpe lahpaw hte makai gun nna hkan mu yaw (tinang wudang tinang hpai) nga nna htet da nu ai”. Nsang daw yang, aten ntam ai si ai de du mat ai. Akyu law law hpyi ga, masha ni anhte hpe shut ai hku nmu u ga mung, tsadan a jahten ai hte nam pum shang nna kamyin kamam hpa mung nbyin uga sadi maja let hkan nang marit, ngu wu ai. Dai daram tsun da ai kaw Yuda Iscariot naw gale pru mat wa nga lu ai.

Rai sa, lahta na lam gaw hkristan tai ai ni yawng chye na da sai lam ni re. Ndai hku nna woi awn ai hpung amyu myu, lai ladat amyu hte, n gun rawng ai hpung law law wa pru wa dam timung, shinggyim wuhpawng hta grin nga ai gaw, mung shawa masha ni sha arai nga ai nrai ni? Ndai mung shawa masha ni hta ahkyak ai hpa rai ta? Mung masa re ni? Hpaji re ni? Sut gan rai kun? hkam kaja lam wa rai kun? ngam nga ra ai shinggyim wuhpawng hta ta tut ahkyak dik ai hte shani shagu na hkrum hkra nga ai mayak mang hkang ni gaw mung masa kaja jang yawng mai byin wa na kun ngu ai ga san ni anhte hpe shani shagu san taw nga sai.
Myit shachyaw yu na lam
Dai ni na wunpawng ginra hta, lai wa sai 2000 ning hkan na Jew masha ni a gam maka hte kahproi ganoi byin nga ai ngu mu mada nni? Myu tsaw ai hpung ni lam woi ai gaw amyu hpe lawt lu na de kaja wa woi sa wa nga ai kun? Shing nrai, makam masham hta n gun dat ai mung Wenyi lam hpe ningshawng tawn nna amyu sha lam hpe woi awn ai re ngu tsun lu na kun? Shing nrai, mare kaba de nga nna hpaga yumga hte dum nta ni hkrak nga ai ni gaw amyu sha lam hpe shani shana kajai na ra sharawng ma ni? Rai sa, amyu sha lam chyu tsun ai ni gaw gara madang de lahkam sa wa nga sata? Dai ni gaw jaw nhtawm kadai ni gaw shut ai ngu mu mada nga ga ta?
Labau mau mwi a jahtum
Lahta na Jew amyu ni hta byin ai mabyin hpe bai yu ga. Yesu tara hkaw hkawm ai gaw si ai hpang Wenyi ni sumsing mungdan de du na matu re ni? Sape 12 hpe sha lata la ai lam gaw Jew amyu lakung 12 hpe hkringdat ai lam re nga nna chyum masa ninghkring ni mu ma ai, nang gara hku chye na lawm nta? Dai sha n ga, mat mat ai sagu ni hpe hkan tam ai nga nna mung tsun wu ai. Dai hte maren, tara maigan num sha gaw kasha machyi ai hpe shamai ya na hpyi ai shaloi, Yesu lawan n shamai ya ai sha, shat naw jaw sha yu u, mai wa na ra ai, nga ai hpe kanu gaw ‘sha ku na hkrat ai shat hkyep ni hpe gwi ni hta sha na ahkang nga ai zawn, an nu hpe mung na a tsawra myit kachyi mi sha gaw jaw ging ai le’ nga nna dara la ai lam chyum laika hta rawng nga ai.

Dai majaw, Yesu a shamu shamawt ai lam hpe Mesianic prophetic ‘Karai amu gun ai myihtoi kaba’ nga nna mung tsun da ma ai. Raitim, lahta e tsun lai wa ai hpung 5 gaw kadai mung Yesu hpe atsawm sha nchye na ma ai. Madi mung n madi shadaw wa ma ai. Ga san sha san la la rai nna kau da da di ai jahkring hkring hkrum wu ai.

Hpang jahtum AD 70 ram du wa yang, lahta na hpung 5 gaw dumbri dumbra rai mat sai. Jew amyu lamu ga ngu ai gaw numhpu she hput, mung masa myit mada shara kachyi mi mung nmu lu sai. Ratim, Yesu a hpang hkan ai ni gaw law htam nna mungkan de chyam hkra galu kaba dan dawng wa masai. Shanhte a marang e, Hebrew laika hpe Greek hku ka gale nna mungkan de shachyam shabra dat sai. Hparashe ni, Saduke ni, Herodians ni, Chyoipra dum ai ni yawng gaw ganang de rai mat sata? Yesu hpang hkan ai mung masha ni, ntai nmai rai nna lagyim nang ai ni, hpaji pyi nau nchye ai sha madat mara let kam sham ai ni gaw agrin nga nna nsi ai hte amyu nmat ai sha grin nga ai lam Hpung Sasana labau ni hpe yu nna mu lu nga sai nrai ni?

AMYU MAT SANA KUN?

Ka ai -Dr KhaLum

Democracy lu yang masha law ai amyu ni gaw masha n law ai amyu ni hpe ra lata n-gun (majority vote) hte dang sha kau na kun? nga nna nkau mi myit tsang ma ai. Nga kaba gaw nga kaji hpe sha, amyu kaba ni gaw amyu kaji ni hpe sha nga ai. Ndai mugkan ntsa e lamu aga mayu nna amyu n mat, masha shada mayu nna amyu mat ai nga hkrit tsang ma ai. Teng ai. America mung hta e Red Indian ni hpe Uropa na shan hpraw (Europeans) ni sat shamyit kau ai majaw Red Indian amyu tsawm ra htum mat sai. Myen mungdan hta moi na grai hkik hkam sai (civilized societies) Pyu, Thet, Kann-yan amyu masha ni ya mat wa magang sai. Kadu amu masha ni gaw shanhte amyu hpe shanhte SAK amyu ngu shamying ma ai. Dai gaw ASAK ngu ai rai nna Myen ga hku Ah-Thet (asak) shing n rai Thet ngu ai lachyum pru ai. Moi na Thet amyu angaw angam rai nga ai. Wunpawng sha ni moi Majoi Shingra Mongolia kaw nna Miwa mung (China) maga de htawt sa wa yang Miwa du hkawhkam ni hpe n dang ai mjaw Miwa mung(China) hte Kala mung (India) lapran de du wa ai lam labau hta sagawn la lu ai.

Ya bai amyu kaba ni alapran e Kachin State ngu nna majoi hpawng de nga yang myit ru myit tsang lam ni bai pru sai. Ndai Kachin State kade na hkra grin nga nna Jinghpw Wunpawng sha ni kade na hkra hkam jan lu na kun? ngu ai ga san gaw myit yu chye ai Wunpawng sha shagu a baw hta rawng ai ga san rai nga ai.

Wunpawng sha ni nawku kam sham ai Karai a Mungga hte maren nga yang, Wunpawng sha ni hpe Karai Wa lata la sai majaw amyu n mat na re. Masha law ai ni she galoi mung up sha lu na nga yang Miwa hte Kala gaw mungkan ntsa e masha law dik re ai majaw, mungkan hpe up sha kau sana re. Mungkan labau hpe yu yang, masha n law ai British amyu masha ni Miwa mung hte Kala mung(India) hpe up sha laiwa masai. Mungkan ting hpe tinang hkrai up sha na matu amyu law law shakut lai wa yu masai. Babylon, Syria, Assyria, Egypt, Persia, Greek, Roma(Rome), France, Germany(Hitler), Italy(Mossoulini), Japan, Communist Russia, Communist Miwa, Moslem(Osama Ben Laden hte Sadam Hussein) ni yaw shada lam kaba hte mungkan ting hpe up sha na matu laja lana shakut masai. Mungkan chyen mi hpe gaw lu up lai wa masai. Dai ni mung EU hte kaga Asian mungdan ni dai hte maren shakut nga ma ai. Dai ni mungkan hpe up na ahkang USA hpe Karai Kasanag jaw ai myi hte chyaw mu lu ai. Hpa majaw ta? England mungdan na hkaw hkam ni coronation hkaw hkam aya dang ai shaloi Chyoi pra ai Karai Kasang a Chyum laika buk hpe magra jum nna dagam ma ai. USA mungdan hpe mungdaw 13 hte nna gaw e sa wa yang Chyoi pra ai Chyum liaka hta npawt nhpang tawn nna shanhte a dollar gumhpraw ni hta In God We Trust ngu ka shakap m ai. USA gumsan magam ni aya hkap la ai shaloi Chyoi pra ai Chyum laika hpe magra jum nna dagam ma ai. Karai Kasang gaw "Ngai hpe shagrau ai wa hpe Ngai shagrau na we ai Ngai hpe dagam ai wa hpe Ngai dagam kau na nngai" nga nna tsun da ai re. AD 1014ning hkan Myen mung dan e Anawrahta hkaw hkam up nna grai hkik hkam lai wa sai. Dai ten hta America hpe mu tam ai Columbus a kaji dwi, kaji ke ni pyi garai n shangai ma ai. Dai ni America mungdan asak 200 ning jan(1784-2005) naw rai na ai. Gara mahtang grau nga a ta? Myen mung dan gaw Karai Kasang a sasana hpe pat shingdang nga ai. Nawku hpawng ni, mung shawa hpawng ni hpe pat hkum nga ai. Nawku htingnu ni n mai gap ai, n mai gram ai. Marai mangai hta jan nna nta hkan n mai hapawng de ai. Nawku htingnu n re ai kaw nawku htingnu zawn n mai jai lang ai ga nna pat nga ai. Laban shani shawa amu galaw n sa n mai tara jahkrat ai n rai i? Dai hku aming jahkrat ai myitsu ni gaw moi shawng de sasana jawng hkan hpaji sharin nna chye chyang kunghpan mat wa aini n rai i? Dai rai nna mungkan hta matsan dik ai mungdan ni hta lawm nga sai n rai ni? Mungkan hta myi man n lu dik n rai ni? Mung shawa masha ni madai nga ai n rai ni? Mung masha ni gara de hprawng shingbyi nga ma ni? Karai Kasang a shaman chyeju gaw kadai ni hkam sha nga ma ni?

Israel masha ni hpe yu ga. Mungdan kaji ai. Masha n law ai. Kadai wa Israel ni hpe kam ai mi di lu ma ni? Makau grup yin e Arab hpyen ni hti n dang hkra law nga ai n rai ni? Kru ya majan hta gara maga de karai Kasang lawm nga a ni? Karai Kasang lata la ai masha hpe hkra ai wa gaw Karai Kasang a singgan myi sha (pupils of God's eyes) hpe hkra ai wa rai nga na, Karai Kasang matai htang na nga ai ga sadi nga ai n rai ni? Abraham hpe Karai Kasaang shaga la ai shaloi"Nang hpe shaman ai wa hpe Ngai shaman na nngai, Nang hpe dagam ai wa hpe Ngai dagam kau na nngai" nga nna tsun ai ga gaw dai ni du hkra teng nga ai n rai ni?

Karai Kasang hpe n chye ai amyu ni mungkan labaau hta grai hkik hkam lai wa masai. Miwa hkawhkam ni deng 1500 galu ai mau hpa wut shakum bunghku (The Great Wall) hpe mung shawa masha n-gun katsing (luuk-aah) hte hkrai woi galaw ma ai. Mongol Tartar hpyen ni hpe shingdang na matu yaw shada nna galaw ai re. Masha wan wan sen sen si sai. Hpa akyu pru a ta? Bunghku sin ai ni hpe mayun kumhpa jaw nna masum lang tup Miwa mng hpe shang gasat kau ma ai. Babylon hkawhkam wa maigan hkawhkam shayi hpe hkung-ran la yang bum lang shagawng hpe marit ai nga ai majaw Tigris-Euphrates hka kau mayan e mung masha n -gun hte lamu dep nampan sun naura bum woi galaw sai. Mau hpa kaba langai mi rai nga ai. Mung masha asak grai sum sai. Kadai hpe akyu n jaw ai. Egutu Pharaoh ni mung masah n-gun hpe ja lang nna Nile hka nu a sinna maga de Pyramid ni woi galaw ma ai. Mung masha grai si ai. Mauhpa pyramid ni dai ni du hkra nga nga ma ai. Kadai hpe akyu n jaw ai. India mungdan na Maharajah langai shi a tsawm dik madu jan grai naw mahkawn ai si mat ai majaw myit n wai nna Taj Mahar lup htingnu galaw nna lup da ai. Shi a mungdan na hkik dik laksama ni hpe galaw shangun ai. Gumhpraw grai ma ai. Dai ni na manu hte pyi dollar wan kaba dan nga ai. Mungkan hta mauhpa kaba langai mi rai nga ai. Kadai hpe akyu n jaw ai. Dai lup htingnu galaw ai laksama ni dai zawn re ai htingnu bai n gaw gap lu na matu shante a lata hpe daw kau ya ai hkrum sai. Dai hte maren kaga seven wonders of the world hpe myit yu yang chye ram sai.

Dai ni mungkan masha ni hpe akyu jaw ai mawdaw, wan leng, myithprap wan, nbung li, computer, jak arung arai, tsi mawan amyu myu hte, volleyball, bsketball, bawlung soccer,ginsup hpan amyu myu, Red Cross, Wan sat dap,YMCA, UN mungkan Wnpawng hpung, zawn re ai ni yawng ngu na daram karai Kasang hpe hkrit hkungga ai masha ni hpe Karai Kasang hpaji byeng-ya bang ya nna gyin shalat shapraw da ma ai. Ndai gyin shalat ninghkrin (inventors) nkau mi hpa dakkasu pyi n lung yu ma ai. Kadai wa hpe karai Kasang jai lang nga a ta?

Wunpawng sha ni n law tim Karai Kasang lata la sai amyu e ai majw Karai Kasang n kabai da na re. Wunpawng sha ni hpe hkra ai wa gaw Karai Kasanga a shainggan myi sha (pupils of God's eyes) hpe hkra ai wa rai nga ai. Moi Nineveh mare hpe de nna Israel masha ni hpe dip sha lai mat wa saai Asyria (Asuri) mungdan ya kanang rai ta? Ya hkam sha ai ruyak gaw Wunpawng sha ni hpe Karai Kasang wunkat jaw nga ai rai nga ai. Egypt (Egutu) mung hta Israel amyu masha ni 430 ning hkam sha ai hpe myit yu ga. Wunpawng sha ni n law ai majaw num mali hpra la yang masha gaw htam mali kalang ta jat wa na re. Rai tim karai kasang n lawm yang kashu kasha l tim kaman li la sha lu kau nna terrorists sa jat wa na re. Karai kasang hte rau rai yang masha n law tim masha law ai ni hpe lam woi na re. Ngam nga ai kangka masha the faithful remnant hpe jai lang nna amu kaba galaw ai Hpan Karai Yehowa gaw Wunpawng sha ni hpe jai lang akyu jashawn u ga. Wunpawng sha ni hta na PhD hpaji ninghkrin hte inventors gyin shalat ninghkrin law law pru wa ga law. Madu Yehowa htani htana agrin agrau nga ai hte maren Wunpawng sha ni hte Wunpawng mungdan tut nawng e a grin agrau nga u ga law.

TINANG LABAU TINANG KA

Ka ai - Dr KhaLum


Anhte Jinghpaw Wunpawg sha ni hpe hpu nau Sam (Tai Yai) amyu masha ni gaw Hkang ngu nna shamying ma ai. Lachyum gaw karing karang bum masha ni ngu ai rai nga ai. Miwa ni gaw Shan Htuk ngu shamying ma ai. Dai mung grai kaja ai lachyum n rai. Masha chyazai ni gu ai sha rai nga ai. Hpu nau Myen (Bamah) amyu masha ni gaw Ka-Chin ngu shamying ma ai. Nkau mi lachyum hpyan ai gaw grai ka mayu sharawng ai amyu ni, manau htawng ka hte ka manawt ai lam hpe grai kut ai amyu ni ngu ai lachyum pru ai. Dai majaw, ndai amyu masha ni hpe gumhpraw loi loi shaw nna poi galaw ya, Pyi Htaung Tsu poi hkan htawng ka sa ka lawm shangun rai shalen abawk myit shapyaw ya nna up sha kau yang yang grai kabu chyeju dum ai amyu ni ngu mu mada ai rai nga ai. Jinghpaw myitsu nkau mi tsun ai hku nga yang, Inglik du ni ya na Jinghpaw mungdaw Mogaung mare de du yang Jinghpaw htinggaw mi hte sa hkrum ai. Nanhte kadai ni rai myit ni? ngu nna ga byan ai masha hku nna san yang, Ga Hkyeng ni rai ga ai ngu htan ma ai da. Dai hpe shan hpraw wa ga n brat ai majaw Ka-Khyeng amyu masha ni ngu ka matsing mat wa sai da. Sinna mung na Inglik hte American masha ni a na hta K hte G maren sha zawn na nna n chye ginhka ai hku rai nga ai. Dai majaw Ola Hanson ka shalat ai Jinghpaw laika hta Ganu Gawa ngu na hpe Kanu Kawa, Gashu Gasha ngu na hpe Kashu Kasha,Garai Gasang ngu na hpe Karai Kasang, nga nna ka shalat da ya sai rai nga ai. Dai Ka-Khyeng ngu ai hpe Myen ni ga n brat ai majaw Kachin ngu nsen shapraw ai kaw na dai ni mateng Kachin mying lu mat ai rai nga ai. Jinghjpaw myitsu nkau mi gaw Kachin ngu ai hpe Kahkyin Gumdin ai amyu masha ni re ai majaw Kahkyin amyu ngu ai kaw na Kachin byin wa ai nga ma ai.

Hpa mi rai rai, Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni dai ni du hkra n si n mat, kaga amyu masha ni a lapran e mung daw mungdan buga lu nna asak naw hkrung nga ai gaw Karai Kasang a chyeju rai nga ai. Rai yang moi nga lai wa sai zawn majoi shig-ra de bai nhtang wa mung n mai sai rai. Tinang a buga hta sha yawng hpawng majaw nga nna sinat lang ai ni a npu e yawng jawm hkam mana sha nga nna mung shawng lam de grai wa rawt kaba na lam mi n mu. Maigan de hkum sa mu ngu tim Wunpawng sha ni lwi hkrat wa ai ginru ginsa gaw, mali hka nui zawn jahkring da mai ai baw n rai. Buga de bai nhtang wa marit ngu yang shara yen ya na kun? ngu ai ga san hpe kaning ngu htai na rai? re ai majaw, buga sin ai ni sin, mungkan de majen je ai ni je rai ra sai aten du wa sai rai nga ai. Ning rai masha amyu ni a lapra e du mat wa ai Wunpawng sha nkau mi gaw tinang a myu ga shaga na pyi hkrit hkrit, Jinghpaw ga hkum ga mu she ngu yang, nga nna ginhtim dingyang, rai tim myu tsaw mung tsaw ga gaw n shayawm rai nga ma ai. Masha amyu ni a lapran e nanhte kadai ni rai myit ni? kanang na du sa wa ai rai myit ni? ngu hkap san yang, tinang a ginru ginsa labau hpoe hkrak tsun dan lu ra ai. Majoi mi hpun tsat wa tsat nga pra nna law wa ai amyu ni n re, moi kaw na tinang a du salang hte hkrak, buga hkrak lu ai amyu mashas ni re ai lam tsun danm lu ra ai. Ngai kade kasha mung n re, ngu yag kanu kawa n lu ai n-gyi ma (people with no identity) hku hkap mu mada nna gara zuphpawng hta mung tinang amyu a kasa tai nna dung lawm lu na n rai. Tinang kadai re ai ngu ai hpe hkrak tsun hkai dan lu na matu, labau lasang htung hking lai li laika ka mazing da ai hkrak lu ra ga ai. Majoi mi n-gup aga hte sha hkai ai labau ni gaw shara langai kaw na amyu mi, buga gin-ra langai kaw na labau maumwi amyu mi, amyu lakung langai mi hkai ai amyu mi rai n hkrum hkat nna masha amyu ni a lapran e mani hpa (laughing stock) tai na rai nga ai.
Dai majaw tinang a amyu htung hking labau ni hpe laika hte hkrak(documentation) ka matsing nna laika buk (reference books) ni dip shapraw da ra nga ai.

Tinang amyu sha ni labau hpe tinang nan n ka mazing da yang htawm hpang de gaw anhte n-gup hte hkai ai maumwi(oral history) mat mat nna, masha amyu ni ka ai anhte a labau laika ni sha ngam nga na rai nga ai. Ga shadawn Dr Ola Hanson ka ai The Kachins: Their Customs and Traditions laika buk, Jau Gillote ka ai The Kachins hte kaga maigan masha ni ka ai anhte a labau gaw shinggan masha e mu mada ai hku ka da ai labau (Objective History) sha rai nga ai. Myen amyu masha ni ka da ai Jinghpaw Wunpawng sha ni a htung hking hte labau ni mung Myen amyu ni a mu mada ai jut hku ka da ai laika ni sha rai nga ai. Ndai zawn shinggan masha ni ka ai anhte a labau htung hking laika ni gaw shanhte na ra ai lam ni sha ka shalawm nna shanhte n na ra ai lam ni hpe jahkrat ngam da na rai nga ai. Anhte myu sha ni a labau htung hking, myit masa ni hpe anhte amyu sha ni na ka ai (subjective History) hta grau jaw grau teng ai labau laika n nga sai.

Moi gaw anhte amyu sha ni laika n lu ai. Shan hpyi laika ju sha kau ai ngu ai mau mwi gaw lu la sai manu dan ai arai hpe n gawn n sawn di nna shamat kau ai ngu ai lachyum rai nga ai. Ya Jinghpaw, Rawang, Lisu, Lachid, Zaiwa, LhaoVo, Nung, NgoChang Wunpawngh amyu sha ni laika lu shajang sai. Tianang a labau hpe tinang n ka mazing da yang htawm hpang de anhte a kshu kasha, shu mashi shu masha ni a prat hta tinang labau, htung hking, aga, laili laika, hte lu la da sai mungdaw mungdan buga du hkra bai shamat sha kau nna, n teng tim masha ni ka da ya ai anhte a labau ni sha ngam mat na tsang ra ai. Ya ten hta amyu lakung shagu Lhtaw Lawhkum ni alabau, Labang ni a lakung lama ni a ;abau, Marip ni a lakung lama ni a labau, Hkashu hkasha, Kareng pyeng tingsa, Minji Minla,Udi Chyang Maja, Nhkum Lamai, Maru Tangbau, Zaiwa, Lachid, Ngocang amyu shagu tinang a labau tinang ka wa ai hpe mu lu ai majaw kabu shara rai nga ai. Dai hta grau nna gaw, Jinghpaw ni hkai ai Sumpra bum, Danai, Manmaw , Mungmyit Sinli shara shagu hkan na labau, Joiwa dumsa ga ni hta rawng ai anhte amyu sha ni a labau ni, LhaoVo, Lachid, Zaiwa, Rawang amyu sha ni hkai ai labaui ni hpe dingyang ka jahkrat shing daw dan ra sai. Ya prat na Labau Hpaji MA in History, PhD in History sharin awng la ai Jinghpaw Wunpawng shayi shadang sha ni anhte a labau gara prat gaw BC gara shaning daram rai na, Labau gara prat gaw AD galoi rai na ngu ai hpe hkak hkrak mungkan madang hku hkap la nna shamyet shanat ai laika(reference books) byin hkra ka shapraw ra sai. Shaloi anhte a kaji kawoi ni ya na Jinghpaw Wunpawng buga hta lup hka htu hkra rai nna Mali hku majoi, Chyai hku majoi, Hkrang hku majoi hta hpawng de wa ai prat India mung hta kadai hkawhkam prat rai na, Miwa mung hta kadai hkawhkam prat rai na, Sam mung hte lawu ga Mon mungdan ni hta kadai hkawhkam up ai prat rai na, Myen amyu masha ni kadai hkawhkam up ai ten rai na(Pagan Dynasty kun?, Kungbaung Dynasty kun?, Nyaung-Yan Dynasty kun?) ngu ai hpe asan pra pra mu mada lu na rai nga ai. Miwa hkawhkam ni hte galoi kaw na gara hku kanawn mazum wa ai lam(Jingghpaw du wa Baren numraw Kai hpe la ai shaloi Baren sama hkoi hkra kaning di hkrut tim n tsai n mat ai majaw hpang jahtum, kumba lap hte kashin yanag she tsai nna num nnan kumba shalai ai htung hking hkan sa wa ai gaw Miwa du kasha baren shayi hpe la ai ngu ai labau kaw na sa ai rai nga ai), Sam ni hte galoi kaw na gara hku kanawn sa wa ai lam, Sam mung de Kachin Sub-state gara hku mying wa ai lam, Myen hkaw hkam ni hte galoi kaw na gara hku matut mahkai wa ai lam, Myen hkawhkam a hpyen dap ni Manipur, Assam(AhThan-Kathe) mung de majan sa gasat yang Hugawng Danai hku lai ai majaw Hugawng Dainai ga Jinghpw Bukda nawku ai ni gara hku nga wa ai lam, Inglik asuya hte galoi kaw na hku hkau kanaw mazum nna Inglik hpyen la hpyen du tai ai lam, No. I mungkan majan hte No. II mungkan majan hta anhte a kaji kawa ni gade daram magrau grang ai hku gasat lai wa sai lam ni, ya na Myen asuya a lak htak hta mungdan sumtsan salang(ambassadors) san da hkrum ai du myitsu ni, hpyen dap up tai lai wa sai Jinghpaw du kaba ni, brigradier, colonel, madang arawng aya lu lai wa sai ni alabu lamang ni hpe teng ai hku anhte nan ka mazing da ra sai.Dai shani gaw mungkan ntsa e Jinghpaw Wunpawng sha ni a lam (self-identity) dan dawng wa nna myi man n kaji na rai nga ai.

Dr KhaLum

AGU NGU RIT YAW, HKRI...

Ka ai - Dr KhaLum


Sinna mung na masha ni shada hrum yang du hkra ladaw gara hku rai nga ai hpe san nna "How do you like the weather?" ngu shachyen shaga ma ai. miwa amyu masha ni hkrum hkat yang hpaga yum ga lam hkrak nga a ni?ga nna shaga jahta chye ma ai. Myen amyu masha ni manag shada hkrum hkat yang,"Shat sha ngut sani? Hpa baw shat mai sha myit ni?" nga nna sna hkatma ai. Rai tim shanhte gaw amyu lakung ngu ai mi n nga ai majaw nnan hkrum hkat yang "Na mying hpa rai ta? Gara buga na rai nni? Be-Za-Ti-Le? nga nna shachyen shaga chye ma ai. Buga bung ai kaw na rai yang hpa n chye n daw hkat tim jinghku majing zawn nawn ma ai. Jinghpaw Wunpawng sha ni shada hkrum hkat yang,Ma kade lu sani?" nga nna san hkat ma ai. Shawng nnan hkrum hkat yang gaw, "Hkau gaw kadai kasha rai nni?" numsha hpe rai yang,"Hkri gaw kadai kasha rai nni?" ngu san nna daw ang ai hku bai shachyen shaga chye ma ai.

Moi shawng de dakkasu jawngma ni a magazine langai mi hta lawu ga de jawng lung ai Jinghpaw shabrang langai mi hte Jinghpaw numsha langai mi hkrum ai shaloi shabrang wa gaw numsha hpe shachyen dat yu yang Maran num a kasha re ai chye jang,"Na nu mung Maran, Nye nu mung Maran nga yang gaw, an nau she daw nga ai, Agu ngu shaga rit yaw, Hkri," nga nna shachyen shaga ai hpe hti hkrup yu nngai. Ya prat anhte Jinghpaw Wunpawng ramma shayi shadang sha ni masah mayu ni a lapran e nga nna hpaji sharin, kan bau amu bungli galaw, kanawn mazum sa wa ai majaw tinang a amyu htung hking shachyen shaga lam hpe n chye mat wa ai lam shadum ai rai nga ai. Dai hku byin nga ai hpe kaning di nna sharai na ngu mung hpaji jaw ra nhten.

Shan hpraw sasana sara langai mi Jinghpaw Wunpawng sha ni a shachyen shaga ai lam hpe n chye ai majaw,"Nanhte Jinghpaw ni gaw tinang a kasha daram re ai wa hpe aji ngu shaga ai gaw gara hku ta?" nga nna san ai da. Lashio mare kaw Jinghpaw sara kaba langai mi a nta e sara kaba a kashu daram re ai jinghku kasha la sha ma langai mi sa nga lawm nna jawng lung nga ai. Anhte gaw sara kaba hpe grai hkungga la ra let shaga nga yang dai la sha ma gaw sara kaba hpe "Eh, shu, eh shu," nga nna shaga nga ai hpe dum nngai.

Myen amyu masha ni gaw tinang amyu hte tsan ai tsasam ni hpe gaw kawa daram re ai wa hpe abba, kanu daram re ai wa hpe ame, kahpu daram re ai wa hpe ako, kana daram re ai num hpe ama , knau numsha daram re ai kajan kasha ni hpe nyi ma,kamoi daram re ai wa hpe adaw, kashu daram re ai wa hpe nga mye, kanu hta kaji ai la ni hpe ulay, kasha daram re ai ni hpe tha lay (shadang sha), thami lay(shayi numsha) nga nna shaga chye ma ai. Dai majaw Jinghpaw num la ai Myen la ni gaw katsa hpe Awa, ngu shaga nna, kani hpe Anu, ngu shaga ma ai. Rung langai mi hta marai langai mi Uncle nga jang rung ting na ramma ni yawng gaw dai wa hpe uncle ngu shaga ma ai. Hpawmi langai mi rai yang mung yawng a auntie rai wa sai da. Kala amyu ni mung dai hku shachyen shaga ai hpe mu mada ga ai. English, American sinna masha ni gaw tinang a kawa n rai yang Daddy(Awa)ngu n shaga ma ai. Tinang a kanu n re ai num hpe mummy(Anu) ngu n shaga ma ai.Tinang a kamoi n re ai num hpawmi hpe Auntie(Amoi) ngu n shaga ma ai.

Jinghpaw Wunpawng sha ni shada daw hkat ai lam hta mayu dama, lawu lahta kahpu kanau hta hkan nna shachyen shaga ai lam amyu myu nga ai. Kwa a kawa hpe Aji shing n rai Jidwi(Manmaw de na ni Dwi la), kawa a kanu hpe Atwi(Manmaw de na ni Dwi num), nga shaga ma ai. Kanu a kawa hpe ajum shing n rai Achyum(Manmaw ga na ni Hkai la), kanu a kanu hpe Atwi(Manmaw ga na ni Hkai num) ngu shaga ma ai.

Dai hta kaga tinang a mayu a mayu gaw yu ji rai nga ai majaw, asak kaji tim asak kaba tim la ni hpe aji, ajum ngu shga nna, num ni hpe rai jang Atwi ngu shaga ma ai. Dai majaw tinang hta grai kaji ai ni hpe ajum ngu nna hkungga la ra shaga ai rai nga ai. Dama a dama hpe gaw asak kaji tim kaba tim, Shu ngu shaga ai rai nga ai. Dai hta n-ga, Ma Gam a amyu lakung ni gaw shawng dinghku de ai majaw, Ma Gam a kashu ni hte kanau hpungdim a kasha ni gaw asak nau n shai hkat ai sha kaba wa ma ai. Kalang lang Ma Gam a kashu mahtang asak grau kaba nna Ma Yaw a kasha mahtang asak grau kaji tim, Ma Yaw a kasha gaw Ma Gam a kashu hpe Sha ngu shaga ra ai. Dai gaw ban kaji kaba hta hkan nna shaga ai majaw rai nga ai. Num sha ni maga de na mung tinang a madu wa a kahpu hpe mung Gu ngu shaga nna, tinang a madu wa a kawa hpe mung Gu ngu shaga ai. Tinang a madu wa a kanau la sha hpe Rat ngu shaga nna, tinang a madu wa a kanu hpe Moi ngu shaga nna, madu wa a kana, kajan ni hpe Ning sha ngu ma ai.

Jinghpaw Wunpawng sha ni a daw hkat ai lam gaw kawa maga na amyu hkan nna kahpu kanau nga ai zawn, num la num ya lam a majaw mayu amyu bung ai la hkrup nna num hpang hpu wa ni mung nga nga ma ai. Dai num hpang hpu wa ni gaw kahpau kanau hku sha shaga hkat ma ai.
Ga shadawn, Maran htinggaw mi na sha Maran Kaw hpe Lahtaw Gam la nna, Maran Lu hpe Lahpai Naw la yang Lahtaw Gam hte Lahpai Naw gaw Maran num garai n la yang mayu dama kahkau rai tim, Maran num la hkrum ai shani kaw na shan hpu shan nau tai wa sai. Shan a kasha ni rai nga ai Lahtaw kasha ni hte Lahpai kasha ni mung kahpu kanau daw nna, la hkat ya hkat ai lam n galaw ma ai. Rai tim, kaga Lahtaw nta na ni hte, kaga Lahpai nta na ni gaw ding yang mayu dama ngu shaga nna la hkat ya hkat ma ai. Dai majaw Maran num lahkawng a kasha yan rai tim dai Maran num yan kanau kana chyaw chyaw n rai yang Maran num shagu a kasha ni kahpu kanau n rai ma ai. Kawa maga hku sha shachye shaga ra ai. La sha ni hku nna tinang a dama ni a shayi sha ni hpe kahkri daw ma ai. Numsha ni mung tinang a kanu a kahpu kanau ni a shadang sha ni hpe katsa daw ai majaw tsa ba, tsa Bawk, tsa Doi, Tsa Dim ngu shaga ma ai. Tinang a dama kasha kahkri num garai n wa ai mahkawn ten hta Hkri ngu shaga tim, dai dama kasha kahkri num sha hpe tnang amayu kahkau wa hkung ran la ai shaloi mayu gumgai wa tai mat ai majaw Jinghpaw ga hta kahkri gaw kani ngu shamying tsun ma ai. Dai majaw tsaw ra tsaba ngu ai mahkawn mangoi ni gaw Jinghpaw htunghking shachye shaga lam hte nhtan shai aikaya kahpa sumtsaw sumra mahkawn rai nga ai. Rai tim, ram prat na byin chye ai hte maren kahkri katsa jahka kau n mai nna dinghku de wa na rai yang yu htang ja ngu ai bang nna mayu gaw dama nhtang tai, dama gaw mayu nhtang tai re ai htung mung nga nga mali ai. Dai zawn rai mayu dama daw hkat wa ai dinghku na aru arat ni hpe galoi mung hkum garan nna shachyen shaga ma ai. Kaga kahpu kanau, lawu lahta na htinggaw ni gaw mi na hte maren sha mayu dama ding yang daw hkrat wa ai rai nga ai.

Ya na Jinghpaw Wunpawng shayi shadang sha ni hpe ndai tsawm htap la ai Wunpawng htunghking shachyen shaga lam hpe sharin ya ai lam galaw ra sai. Maru(LhaoVo) ga Maru(LhaoVo) htung hking atsawm n chye mat sai Maru(LhaoVo) lakung ni hpe Maru Tangbau ngu ai rai nga ai.
Jinghpaw ga Jinghpaw htung hking n chye mat sai ni hpe kaning ngu na kun? Shachye shaga lai masa hpe ka sahleng ai laika buk kaji(booklet) langai mi shapraw ra sai. Dai laika a shawng na daw hta mayu dama, kahpu kanau shachye shaga ai lam hpe sang lang dan nna, hpang na daw hta gaw Jinghpaw Wunpawng amyu lakung hpabaw gaw hpabaw re ai ngu ai hpe ka matsing da na rai nga ai. Ga shadawn, Lachid hku Mangshang ngu ai gaw Jinghpaw hku nna Nshang Ran(Maran), Ngochang hku Lakuk ngu ai lakung gaw Jinghpw hku Lahtaw, Maru(LhaoVo) hku Jumhpauk ngu ai gaw Jinghpw hku Labang, Rawang hku hpa baw rai yang Jinghpaw hku kaning ngu na, ngu ai hpe tsun mayu ai. Daw masum ngu na hta gaw, Marip akung a npu e Marip htinggaw mying yawng hpe ABCD hku alphabetical order ka matsing jhkrat da ya na rai nga ai. Lahtaw amyu lakung a npu e mung Lahtaw hte seng ai htinggaw mying yawng hpe ka jahkrat da ya na rai nga ai. Shaloi ramma ni gaw tinang gara lakung hta lawm ai, manang wa gara lakung hta lawm ai. gra hku daw hkatna, gara hku shachyen shaga na ngu ai hpe aloi sha chye la lu na rai nga ai. Hpaji chye ai ni hpaji daw, gumhpraw lu ai ni gunhpraw shaw rai jawm shakut yang n byin mai na lam n nga ai.

German Du Mahkrum Madup Hte Hkam Sha Lam

Ka Ai- Sumlut Ban Roi

Germany mungdan hta, shanhte a German ga hpe grai manu shadan ma ai. German du ai masha yawng gaw, (German Language course) hpe n sharin n mai, n law htum shata 6 gaw sharin la ra ai. Scholarship hte jawng sa lung ai ni mung dai hte maren re. Asuya hte seng ai rung ma hkra kaw mung, German ga hpe sha ga ra ai. English ga sa ga jang myi-man n tsawm ai sha, nau mung n kam galaw ya ai. Maigan masha langai gaw, German ga hpe n kung n kang shaga tim, grai chye na ya ma ai hte gai mung a rawng la ma ai. Tsi-rung sa yang grau sai...tsi Sara wun ni tim, English ga n ga ai sha, German ga chyu ga ma ai. English ga gaw chye tim, shan hte a matu (use to) n byin ai hku re. Dai majaw, anhte maigan masha yawng mung, German ga hpe shakut nna, ga ra ai hku re.
Ngai, ndai German mungdan 2008 hta, nye kasha shadang sha alat hpe shangai la lu ai. Ma shangai ai ten hta an a makau, makyin jinghku kadai n nga, garum shingtau na mung n nga, nye Sara wa hte ngai hkrai sha…..Edin sun kata na Adam yan Ewa zawn rai. Dai shaloi… an gaw, German ga mung nau n chye, mahkrum madup mung n nga rai…grai myit kaji lai wa sai re. Raitim, tsi rung kaw du ai hte, tsi rung na Sarawun, Sarama ni wa grai myit kaja ai hte akaw alaw sha nga, hkap shaga la ma ai. Ma shangai ngut ai hpang raitim, Sarawun ni marai mali manga daram, nye gawk kaw sa wa ma nna, ‘‘Hello Frau Roi........Gratuliere‘‘ ngu nna langai hpang langai, alum ala hkap shakram la ma ai. Ma shangai da ai machyi hkang pyi she a kajawng sha mai mat ai zawn nga, nye myit masin hta grai pyaw mat ai re. Gratuliere ngu ai lachyum gaw Congratulations ngu ai re. Frau ngu ai hpe gaw, num sha ni a familyname hte yep rai lang ma ai. Hkungga lara ai hte shaga ai lachyum re. Missis, Lady, Madam, Woman, Wife nga nna, amyu myu lachyum lu ai.

Ndai mungdan na Health Insurance System kaja ai lam gaw, kaga mungdan hta grai hkrak ai lam mu lu ai. Ngai ma shangai ten tsi-rung kaw bat mi da-ram nga ai. Nye kasha gaw bat 3 daram nga kau ra mat ai, hpa majaw nga yang loi jau nna, shangai mat ai majaw kanu hte n tawn ai sha Ma special gawk kaw laksan tawn ra mat ai. Shi hpe sarama ni she atsawm yu lajang nna, ngai kanu pyi ahkying hte she sa yu ra mat re. Dai shaloi, an nu lahkawng a lani mi hkrat ang ai gumhraw gaw, Euro 700 jan rai na re. Tsi-rung rawng ai shaloi na hkrat ang ai gumhpraw yawng hpe sawn yu yang Euro Mun mi jan gaw hkrat na shadu ai. Myen gumhpraw hte sawn ga nga jang, Sen lahkawng tsa jan gaw ang na re. Nye myit hta, tsi-rung yu ai shani gaw, kachyi kajaw gaw jaw ra na n hten, ngu na myit nga yang, Laika pa lahkawng sha sa jaw dat ma ai. Dai laika pa gaw Tsi-rung lung da ai recommendation laika pa hte tsi-rung kaw na yu ai shani na laika pa sha rai taw nga ai, kaga hpa gumhpraw mung n jaw ra ai. Health Insurance company kaw na hkrat ang ai gumhpraw yawng hpe lit la kau ya ai hku re. Ma hpe lani mi hta chyu kade jaw ra na, gara hku care galaw na hpe sha, a tsawm shari ya dat ma ai. Ndai ram hkrak ai ndai Mungdan hta sa nga lu ai gaw, Karai Kasang a laksan shaman chyeju nan rai sai law.

Health Insurance Company ni hpe mung Mundan Asuya ni grai garum la ai. German Mung chying sha ni yawng hpe Insurance jaw da nna, machyi makaw hkrum wa ten hta mung n tsang ra ai sha 100% covered byin ai. Health care system hpe Asuya ni hku nna, 77% government-funded rai nna, 23% hpe sha privately funded re. Dai kaw e, sahte ni, a mu kaw lahka law law lu ai ni a matu gaw laksan Insuranc mai galaw da ai. Ga shadawn, A wa a matu, myi a matu, lagaw lata a matu hte kaga ni law law a matu, naw mai galaw da ai re.

Salum kata na hkamsha lam
German mungdan hta, maiga amyu ni law law nga tim, amyu n ging hka, diplu dipsha ai lam n nga, myi-man n lata, kadai tim masha langai a ram ging ai ahkaw ahkang ( Human Right) gaw hpring hka lu ai mungdan re. Tinang gaw maigan masha raitim, nga sat nga sa madang gaw German mung masha ni hte maren re. Ndai mungdan hta nga ai masha yawng gaw, sahte byin na matu yak tim, hkru hkru kat kat, lu lu, lu sha, nguipyaw let, rap ra let lu nga lu ai madang gaw, kadai mung hkam sha lu ai hku re. Chyum laika hta ka da ai ‚ ‘‘Sungsing Mungdan du magang wa ra ai .....‘‘ ngu ai gaw, n dai mi she rai sam sai kun.... ngu kalang lang hkam sha ai zawn nga nngai oi...! Tsun she tsun taw tim, nye Kanu Mungdan gaw ndai hta grau pyaw ai wa i....! Kalang lang, ti-nang a Kanu mung hpe dum ai myit ni wa, hpa hte mung shadawn n lu hkra nan le.... Ndai zawn nga hkam sha ai lam gaw, ngai langai sha rai na n shadu ai, Maigan kaw nga hkawm nga ai Wunpawng sha ni yawng mung, ndai (Feeling) hpe hkam sha nga na re hpe hkam ai.
Dum gaw she dum law....., marit mung she marit law….. Raitim, mayak manghkang, masa ni a majaw, gan kau da ra mat ai wa….maroi n ni na zawn hkam sha la n ngai oi...! Pyaw ngawn dik ai nye Kanu mung kaw makyin jinghku ni hte rau n lu nga ai gaw…..hpa majaw rai ta….! Gadai wa pat shingdang da a ta…! A tem du ai shani gaw, lawan dik ai hku bai wa na re yaw…..Salum kata na Kanu mungdan e……...!

Yawng hpe hkungga tsawra let,
Sumlut Ban Roi
Germany

ENGLISH LAIKA HTI LADAT

Ka ai - Dr KhaLum


Manang langai mi tsun yu ai: "Inglik laika hti gaw chye hti ai law, n chye na ai sha ra ai," da. Mungkan ntsa e hpaji amyu myu hpe English laika hku ka da ai majaw English laika hpe chye hti yang manu dan ai sutgan amyu myu bang da ai sadek zaw amyu myu hpe mai hpaw ai zaw lagut lu da ai hte bung nga ai. Dai hta n-ga English laika amyu mi hpe atsawm sha chye yang kaga ga amyu 10 chye ai hta grau akyu rawng nga ai. Mungkan Wunpawng hpung a Amu Madu kaba (UN General Secretary) tai lai mat wa yu sai Myen mung na U Thant gaw Myen ga hte English ga amyu lahkawng sha chye ai wa rai nga ai.

English laika sharin hka ja ai masha langai mi hku nna loi ai laika buk paper back edition ni lu hti na matu Englsih ga hkum 2000 daram hpe chye tawn ra ai. Dakkasu hpaji janmau bachelor degree a matu gaw tinang sharin la nga ai subject hte seng ai English ga hkum 4000 daram chye tawn ra ai. Master degree hte doctorate degree a matu gaw tinang la ai subject hte seng ai laika hkum yawm dik 6000-10000 daram chye tawn ra ai majaw n chye ai n nga ai daram rai ra sai.

Bachelor degree lu sai ni mung English laika hti lawan na matu gara hku shaman la ra a ta? nga nna san chye ma ai. American Gumsan magam tai lai wa sai Bill Clinton gaw laika man 300 rawng ai laika buk langai mi hpe minute 30 hte lu hti lam chye lu ai. Laika hti lawan ai gaw hpaji langai mi rai nga ai. Laika hti lawan ai masha ni gaw tinang hti ai laika hpe grau chye na ai hta n ga grau mung matsing nga ma ai. Laika hti lanyan ai masha ni gaw hpang daw de hti nga yang shawng daw de na lam ni malap kau ai majaw laika buk mi htiu ngut ai hpang dai laiak buk hta hpa baw ka da ai hpe bai san yang kaang hkup pyi n lu tsun dan ma ai. Dai hta n ga laika buk hta ka da ai lam ni gayau mat nna shi na hte shi hkrak hkrak bai n chye tsun nna kapik kapawk rai nhti n htang bai tsun dan ma ai. Docotral degree a matu shana shagu laika man 25 (single space) research paper man man ka ra yang laika buk 10 hte 20 lapran hti ra ai. Laika hti lanyan ai wa a matu nhtoi garai n htoi yang gara hku paper ka shangut lu na rai ta?

Laika hti lawan ai ngu ai gaw tinang chye tawn chyalu ga baw subject hte tinang myit lawm ai ga baw subject hta madung rai nga ai. JJawng laika hti yang grai lanyan ai numsha langai mi sumroi laika, sumrai laika ni grai lawan hti lu ai n rai ni? Chyum jawng sara langai mi gaw Karai hpaji*theology) hte seng ai laika buk hpe lawan wan hti nna atsawm chye na tim, tsi hpaji(medicine) hte seng ai laika, shing n rai gaw gap hpaji(Engineering) hpaji hte seng ai laika, shing n rai hpungtang hpaji (nuclear science) hte seng ai laika hti yang grai lanyan na sha rai nga ai. Dai gaw shi chye tawn da sai ga baw subject hte seng nna ka da ai laika ni hpe grai chye na lawan nna hti lawan ai rai nga ai. Bill Clinton a gaw mung masa laika hpe lawan wan lu hti tim hpungtang hpaji hte seng ai laika hti yang grai lanyan na rai nga ai. Shing n rai Myen laika hti shangun yang grai lanyan na rai nga ai.

Dai majaw English laika hpe lawan wan chye hti nna atsawm chye na mayu yang:

(1) Tinang myit lawm ai laika hpe lata hti ra ai. Ga shadawn: ginsup ai lam hpe myit lawm yang shata kru daram ginsup ai hte seng ai laika, magazine, articles, shiga news ni hpe sha shani shagu laika man langai lahkawng man man hti ra ai. Dai shata kru laman kaga laika ga baw subject hpe gayau hti yang bawnu kata de gayau mat nna gara mung a tsawm n chye ai byin wa lu ai. Lit baw ai zawn bawnu kata de atsawm sha baw bang yang she bai shaw jai ai shaloi hkrak hkrak bai pru wa ai. Gayau gaya baw bang yang gayau gaya pru wa nna laika hti lanyan ai hta n ga atsawm n chye na ai lam byin chye ai. Dai hta n ga tinang myit lawm ai ga baw hpe hti shaman yang graau chye na magang grau chye jat mayu magang rai nna myiut gang ai n-gun grai ja nga ai. Tinang myit n lawm ai ga baw subject hpe hti yang, grai kadawng lung ai zawn nga nna myit daw loi nga ai.

(2) Dictionary kaja hpe akyu jashawn ra ai. English laika gaw grai dam lada ai rai nna shani shagu ga si ga hkum nnan ni jat nga ai. Dai majaw English mashsa ni pyi dictionary(ga htai chyum) hpe ayan e hpaw hti nga ai hpe anhte mu lu ai. English n re ai anhte gaw grau nna dictionary galam na n mai lagawn ai. Dictionary mung htat magang kaja magang rai nga ai. Nau hpa, nau kaji ai dictionary ni gaw tinang ra ai laika hkum n lawm chye ai. Dai hta n-ga nau na sai dictionary ni mung ga hkum nnan ni n rawng ai kajaw akyu nau n pru nga ai. Hpang jahtum dip shapraw ai Webster's Dictionary, Randomhouse Dictionary, Advanced Oxford Learner's Dicitonary zawn re ai ni gaw hpaji hka ja ai jawng ma ni a matu grai akyu rawng nga ai. Dai hta n-ga, tinang hjka ja nga ai hpaji hte seng ai dictionary ni hpe mung chye lang ra ai. Ga shadawn: Bible Dictionary, Dictionary of Modern Philosophy, Environment Dictionary, Glossary of medical terminology, zawn re ai ni hpe mari lang chye ra ai.

(3) Laika hti ai shaloi akhkyak lareng ni hpa baw re ai hpe tinang hkrai ga san saqn nna matsing tawn ra ai. Laika buk a shawng daw de ka da ai malawm ni hpe yu ra ai. Laika ka sara wa a lam hpe mung hti da ra ai. Laika buk a shingdu maga kata na laika man shing n rai. laika buk makawp hkan e laika ka ai wa a lam kadun hku ka da chye ai. Laika ka ai wa a lam chye jang shi gara maga masa hta tsap nn dai laika hpe ka da ia tau chye lu na rai nga ai.

(4) Tinang hka ja nga ai laika hte seng ai laika buk law law hti ra ai. Dai hku nna ga baw (subject) langai mi hte seng ai laika buk law law hpe hti wa ai shaloi, tinang bai hta hti ai laika buk nnan ni hta rawng ai lam ni gaw, mi shawng daw de hti ngut sai laika ni hta rawng ai lam ni bai kahtap rawng ai hpe mu mada na rai nga ai. Myit nshat idea nnan lahkawng masum sha mu hti jat na rai nga ai. Shaloi ahkyak ga lareng key words ni hpe tam hti yang dai laika buk hta rawng ai l;am ni hpe ali sha matsing la lu nga ai. Key words ni hpe gaw laika buk shingdu jahtum maga appendix shing n rai wordlist shing n rai glossary ngu ai daw hta ka bang da ai mu lu nga ai.

(5) Laika hti ai shaloi n-gup n galem ai sha myi hte hti ra ai. N-gup galem nga yang laika hti grai lanyan na rai nga ai. Lata layung madi nna layung hpe hkan ai hku hti yang mung laika hti lanyan na rai nga ai. Laika hti lawan ai ni gaw pai de nna hkra de n hti ai sha, laika man lahta maga de nna lawu de dingdung hku hti ma ai. Shing rai nna, shi laika, magazine ni hpe dingdung hku hti mai na matu, laika man mi hta column kaji lahkawng shing n rai masum garan nhtawm dip ai rai nga ai.

(6) Laika hti ai shara gaw nhtoi atsawm leng ai shara rai ra ai. Myi atsawm n mu yang mung laika hti lanyan chye nga ai. Mai byin yang Karai Kasang jw ai nhtoi (natural light) gaw kaja dik rai nga ai. Myi set set ai ni mung tinang a myi hte hkrak ai myi set degree rai ra ai. Hkauna htu ai wa gaw na hpru na jawn ni hpe kaja dik mari jahkum lang ai hte maren, laika hti ai ni mung myi set atsawm hkrak re ai lahkawng masum mari jahkum lang chye ra ai.

(7) Laika garai n hti yang hte laika hti ngut ai hpang tinang hpa baw hti la nga ai ai lam myit sumru chye ra ai. Shaloi she tinang hti ai laika hpe garai n malap yang bai shalum ai tai nna grau matsing nga ai. Ga shadawn: kadai gaw kadai hpe hpa baw tsu ai, hpa majaw dai hku tsun ai, kaga lam hku gara hku naw mai tsun ai, tinang myit hkrum ai lam, hpa majaw myit hkrum ai, myit n hkrum ai lam ni gaw hpa majaw myit n hkrum lawm ai, tinang a matu gara mahtang akyu jashawn mai na, gara hku tatut jai lang na ngu ai lam ni hpe laika hti wa let e myit sumru mat wa ra ai. Tinang myit lu ai lam ni hpe mung notes kadun ni ka matsing mat wa ra ai. Ndai hku shani shagu man man htu shamna yang English laika sha n-ga Jinghpaw laika, Myen laika ni hpe mung lawan wan chye hti nna atsawm lu matsing na rai nga ai.