TINANG LABAU TINANG KA

Ka ai - Dr KhaLum


Anhte Jinghpaw Wunpawg sha ni hpe hpu nau Sam (Tai Yai) amyu masha ni gaw Hkang ngu nna shamying ma ai. Lachyum gaw karing karang bum masha ni ngu ai rai nga ai. Miwa ni gaw Shan Htuk ngu shamying ma ai. Dai mung grai kaja ai lachyum n rai. Masha chyazai ni gu ai sha rai nga ai. Hpu nau Myen (Bamah) amyu masha ni gaw Ka-Chin ngu shamying ma ai. Nkau mi lachyum hpyan ai gaw grai ka mayu sharawng ai amyu ni, manau htawng ka hte ka manawt ai lam hpe grai kut ai amyu ni ngu ai lachyum pru ai. Dai majaw, ndai amyu masha ni hpe gumhpraw loi loi shaw nna poi galaw ya, Pyi Htaung Tsu poi hkan htawng ka sa ka lawm shangun rai shalen abawk myit shapyaw ya nna up sha kau yang yang grai kabu chyeju dum ai amyu ni ngu mu mada ai rai nga ai. Jinghpaw myitsu nkau mi tsun ai hku nga yang, Inglik du ni ya na Jinghpaw mungdaw Mogaung mare de du yang Jinghpaw htinggaw mi hte sa hkrum ai. Nanhte kadai ni rai myit ni? ngu nna ga byan ai masha hku nna san yang, Ga Hkyeng ni rai ga ai ngu htan ma ai da. Dai hpe shan hpraw wa ga n brat ai majaw Ka-Khyeng amyu masha ni ngu ka matsing mat wa sai da. Sinna mung na Inglik hte American masha ni a na hta K hte G maren sha zawn na nna n chye ginhka ai hku rai nga ai. Dai majaw Ola Hanson ka shalat ai Jinghpaw laika hta Ganu Gawa ngu na hpe Kanu Kawa, Gashu Gasha ngu na hpe Kashu Kasha,Garai Gasang ngu na hpe Karai Kasang, nga nna ka shalat da ya sai rai nga ai. Dai Ka-Khyeng ngu ai hpe Myen ni ga n brat ai majaw Kachin ngu nsen shapraw ai kaw na dai ni mateng Kachin mying lu mat ai rai nga ai. Jinghjpaw myitsu nkau mi gaw Kachin ngu ai hpe Kahkyin Gumdin ai amyu masha ni re ai majaw Kahkyin amyu ngu ai kaw na Kachin byin wa ai nga ma ai.

Hpa mi rai rai, Jinghpaw Wunpawng amyu sha ni dai ni du hkra n si n mat, kaga amyu masha ni a lapran e mung daw mungdan buga lu nna asak naw hkrung nga ai gaw Karai Kasang a chyeju rai nga ai. Rai yang moi nga lai wa sai zawn majoi shig-ra de bai nhtang wa mung n mai sai rai. Tinang a buga hta sha yawng hpawng majaw nga nna sinat lang ai ni a npu e yawng jawm hkam mana sha nga nna mung shawng lam de grai wa rawt kaba na lam mi n mu. Maigan de hkum sa mu ngu tim Wunpawng sha ni lwi hkrat wa ai ginru ginsa gaw, mali hka nui zawn jahkring da mai ai baw n rai. Buga de bai nhtang wa marit ngu yang shara yen ya na kun? ngu ai ga san hpe kaning ngu htai na rai? re ai majaw, buga sin ai ni sin, mungkan de majen je ai ni je rai ra sai aten du wa sai rai nga ai. Ning rai masha amyu ni a lapra e du mat wa ai Wunpawng sha nkau mi gaw tinang a myu ga shaga na pyi hkrit hkrit, Jinghpaw ga hkum ga mu she ngu yang, nga nna ginhtim dingyang, rai tim myu tsaw mung tsaw ga gaw n shayawm rai nga ma ai. Masha amyu ni a lapran e nanhte kadai ni rai myit ni? kanang na du sa wa ai rai myit ni? ngu hkap san yang, tinang a ginru ginsa labau hpoe hkrak tsun dan lu ra ai. Majoi mi hpun tsat wa tsat nga pra nna law wa ai amyu ni n re, moi kaw na tinang a du salang hte hkrak, buga hkrak lu ai amyu mashas ni re ai lam tsun danm lu ra ai. Ngai kade kasha mung n re, ngu yag kanu kawa n lu ai n-gyi ma (people with no identity) hku hkap mu mada nna gara zuphpawng hta mung tinang amyu a kasa tai nna dung lawm lu na n rai. Tinang kadai re ai ngu ai hpe hkrak tsun hkai dan lu na matu, labau lasang htung hking lai li laika ka mazing da ai hkrak lu ra ga ai. Majoi mi n-gup aga hte sha hkai ai labau ni gaw shara langai kaw na amyu mi, buga gin-ra langai kaw na labau maumwi amyu mi, amyu lakung langai mi hkai ai amyu mi rai n hkrum hkat nna masha amyu ni a lapran e mani hpa (laughing stock) tai na rai nga ai.
Dai majaw tinang a amyu htung hking labau ni hpe laika hte hkrak(documentation) ka matsing nna laika buk (reference books) ni dip shapraw da ra nga ai.

Tinang amyu sha ni labau hpe tinang nan n ka mazing da yang htawm hpang de gaw anhte n-gup hte hkai ai maumwi(oral history) mat mat nna, masha amyu ni ka ai anhte a labau laika ni sha ngam nga na rai nga ai. Ga shadawn Dr Ola Hanson ka ai The Kachins: Their Customs and Traditions laika buk, Jau Gillote ka ai The Kachins hte kaga maigan masha ni ka ai anhte a labau gaw shinggan masha e mu mada ai hku ka da ai labau (Objective History) sha rai nga ai. Myen amyu masha ni ka da ai Jinghpaw Wunpawng sha ni a htung hking hte labau ni mung Myen amyu ni a mu mada ai jut hku ka da ai laika ni sha rai nga ai. Ndai zawn shinggan masha ni ka ai anhte a labau htung hking laika ni gaw shanhte na ra ai lam ni sha ka shalawm nna shanhte n na ra ai lam ni hpe jahkrat ngam da na rai nga ai. Anhte myu sha ni a labau htung hking, myit masa ni hpe anhte amyu sha ni na ka ai (subjective History) hta grau jaw grau teng ai labau laika n nga sai.

Moi gaw anhte amyu sha ni laika n lu ai. Shan hpyi laika ju sha kau ai ngu ai mau mwi gaw lu la sai manu dan ai arai hpe n gawn n sawn di nna shamat kau ai ngu ai lachyum rai nga ai. Ya Jinghpaw, Rawang, Lisu, Lachid, Zaiwa, LhaoVo, Nung, NgoChang Wunpawngh amyu sha ni laika lu shajang sai. Tianang a labau hpe tinang n ka mazing da yang htawm hpang de anhte a kshu kasha, shu mashi shu masha ni a prat hta tinang labau, htung hking, aga, laili laika, hte lu la da sai mungdaw mungdan buga du hkra bai shamat sha kau nna, n teng tim masha ni ka da ya ai anhte a labau ni sha ngam mat na tsang ra ai. Ya ten hta amyu lakung shagu Lhtaw Lawhkum ni alabau, Labang ni a lakung lama ni a ;abau, Marip ni a lakung lama ni a labau, Hkashu hkasha, Kareng pyeng tingsa, Minji Minla,Udi Chyang Maja, Nhkum Lamai, Maru Tangbau, Zaiwa, Lachid, Ngocang amyu shagu tinang a labau tinang ka wa ai hpe mu lu ai majaw kabu shara rai nga ai. Dai hta grau nna gaw, Jinghpaw ni hkai ai Sumpra bum, Danai, Manmaw , Mungmyit Sinli shara shagu hkan na labau, Joiwa dumsa ga ni hta rawng ai anhte amyu sha ni a labau ni, LhaoVo, Lachid, Zaiwa, Rawang amyu sha ni hkai ai labaui ni hpe dingyang ka jahkrat shing daw dan ra sai. Ya prat na Labau Hpaji MA in History, PhD in History sharin awng la ai Jinghpaw Wunpawng shayi shadang sha ni anhte a labau gara prat gaw BC gara shaning daram rai na, Labau gara prat gaw AD galoi rai na ngu ai hpe hkak hkrak mungkan madang hku hkap la nna shamyet shanat ai laika(reference books) byin hkra ka shapraw ra sai. Shaloi anhte a kaji kawoi ni ya na Jinghpaw Wunpawng buga hta lup hka htu hkra rai nna Mali hku majoi, Chyai hku majoi, Hkrang hku majoi hta hpawng de wa ai prat India mung hta kadai hkawhkam prat rai na, Miwa mung hta kadai hkawhkam prat rai na, Sam mung hte lawu ga Mon mungdan ni hta kadai hkawhkam up ai prat rai na, Myen amyu masha ni kadai hkawhkam up ai ten rai na(Pagan Dynasty kun?, Kungbaung Dynasty kun?, Nyaung-Yan Dynasty kun?) ngu ai hpe asan pra pra mu mada lu na rai nga ai. Miwa hkawhkam ni hte galoi kaw na gara hku kanawn mazum wa ai lam(Jingghpaw du wa Baren numraw Kai hpe la ai shaloi Baren sama hkoi hkra kaning di hkrut tim n tsai n mat ai majaw hpang jahtum, kumba lap hte kashin yanag she tsai nna num nnan kumba shalai ai htung hking hkan sa wa ai gaw Miwa du kasha baren shayi hpe la ai ngu ai labau kaw na sa ai rai nga ai), Sam ni hte galoi kaw na gara hku kanawn sa wa ai lam, Sam mung de Kachin Sub-state gara hku mying wa ai lam, Myen hkaw hkam ni hte galoi kaw na gara hku matut mahkai wa ai lam, Myen hkawhkam a hpyen dap ni Manipur, Assam(AhThan-Kathe) mung de majan sa gasat yang Hugawng Danai hku lai ai majaw Hugawng Dainai ga Jinghpw Bukda nawku ai ni gara hku nga wa ai lam, Inglik asuya hte galoi kaw na hku hkau kanaw mazum nna Inglik hpyen la hpyen du tai ai lam, No. I mungkan majan hte No. II mungkan majan hta anhte a kaji kawa ni gade daram magrau grang ai hku gasat lai wa sai lam ni, ya na Myen asuya a lak htak hta mungdan sumtsan salang(ambassadors) san da hkrum ai du myitsu ni, hpyen dap up tai lai wa sai Jinghpaw du kaba ni, brigradier, colonel, madang arawng aya lu lai wa sai ni alabu lamang ni hpe teng ai hku anhte nan ka mazing da ra sai.Dai shani gaw mungkan ntsa e Jinghpaw Wunpawng sha ni a lam (self-identity) dan dawng wa nna myi man n kaji na rai nga ai.

Dr KhaLum