Nsam "mut" ai ni rai kun?

Ka ai - Maran Kaw

Ning pawt
Anhte yawng chye ai hte maren, No. 2 mungkan majan hta, Jew masha wan 6 jan hpe Nazi ni roi rip sat kau ai. Lam amyu myu hku na zingri sat ai. Dai hta, n kaja ai maga hku mying kaba ai langai gaw, "gas chamber" ngu ai "Dinghta Ngarai Gawk" ni rai nga ai. Chyinghka chyip chyip di la da ai gawk kaba kata kaw, si chye ai baw "ngarai nsa" (gas) dat bang dat nna, masha law law hpe loi loi hte lawan ai hku sat ai lam rai nga ai.Mare buga hkan na, Jew rai marai yawng hpe rim la nna, "concentration camp" ngu ai, lusha/tsi mawan n grung ai, bungli hpe laja lana masha hte n bung hkra shangun ai "roi rip bungli dabang" de sa dat ai. Dai "roi rip bungli dabang" hta, jan pru jan shang bungli galaw ra ai. Lu sha kadai mung n grung ai. Grai gawng kya mat ai ni hpe "Dinghta Ngarai Gawk" de gawt bang nna, sat kau ai. Dai "roi rip bungli dabang" ni hta shang wa ai chying hka sha nga nna, pru wa ai chying hka n nga ai. Dai de sa hkrum ai Jew bawng masha ni yawng gaw jahtum e si hkrum na matu re. Ndai gaw anhte yawng chye chyalu rai nga ai, Nazi roi rip bungli dabang a lam n tsa lam rai nga ai.

Bai nna, "roi rip bungli dabang" na Jew bawng masha ni a masa gaw chyip chyap rai, prat a matu hpa myit mada shara nnga ai. Shanhte a asak gaw dai kaw sin ai Nazi hpyen la ni a lata e rai nga ai. Dai masa ni hpe n kam hkam ai majaw, Nazi hpyenla ni hpe gum lang na gaw grau n mai byin ai. Malu masha shakyet da ai hkrum ai majaw lam hkawm ai pyi kading kadang she rai, gara kaw na gumlang na atsam lu na ta? Chyip chyap re ai masa hta hkam mana sha na lam sha nga mat sai. Gai.....dai hku nga yang, ndai masa ni gaw, ya dai ni na anhte Wunpawng sha ni hkrum sha taw nga ai n gun grai ja ai ni a du kyit manat hkrum ai masa ni hte wa jahtuk yu mai na kun? Dai n gun grai ja ai ni, shakyet da sai majaw, anhte Wunpawng sha ni gaw, agru agra rai, hpyi hte n ra sha kap mat sai masha hte bung mat wa sai. Mung masa, amyu masa, htung hking masa ni yawng hta, nsa sa she yak hkra dip manat hkrum sha nga ai. Jew ni mung, dai 'roi rip bungli dabang' nga ai, lamu ga jarit kata kaw nga nga ding sa, Nazi hpyen la ni a lata na lawt lam nnga ai.

Dabang jarit kata na nsam "mut" ai hpung
Dai 'roi rip bungli dabang' kata kaw na masa ni hta anhte nau n chye ai baw lam ni grai law hkra byin lai mat wa sai. "Dinghta Ngarai Gawk" kata hta, si chye ai baw "ngarai nsa" (gas) ni hpe kaja ja ta tut dat bang ai ni gaw, Nazi hpyen la ni nrai, "Jew" masha ni nan re ngu tsun yang mau ma na kun? Lu sha hpe mala la kahti gari sha jaw sha ai kaw, yang yi tawng daw chyen mi sha shajan lu sha sha ngu nna, Nazi hpyen la ni a ningtum ma tai mat ai bawng masha (Jew) ni grai law nga ai ngu yang mau na kun? Kaja ja nga yang, Nazi "roi rip bungli dabang" kata kaw na, shinggyim masha ni a matut mahkai ai lam gaw "roi rip ai wa" (perpertrator) hte "roi rip hkrum ai wa" (victim) ngu ai hpan lahkawng sha nrai nga ai. "Roi rip ai wa" gaw n kaja ai majaw n sam a chyang hte anhte masat yang, "roi rip hkrum ai ni" yawng hpe gaw kaja ai ngu nna nsam "a hpraw" hte masat na kun?

Primo Levi ngu ai Jew laika ka sara wa gaw, Nazi "roi rip bungli dabang" kata kaw, bawng dung lai wa nna, majan kaba ngut ai ten hta gam kaja let bai lawt wa ai wa rai nga ai. Shi gaw "roi rip dabang" kata na nsam "mut" ai hpung ni a lam sak se hkam nga ai. Nazi ni hte pawng nna, dai nsam "mut" ai hpung hta shang lawm sai ni gaw, Nazi ni tsun ai yawng galaw ra sai. Madu amyu hpe sat ai gas nsa mung dat bang ra sai. Bungli n galaw ai makara ni hpe mung kayet ra sai. Ndai "roi rip bungli dabang' hpe anhte a dai ni na Wunpawng wuhpung wuhpawng hte shabung na nga yang, anhte a wu hpawng kata kaw dai zawn n sam "mut" ai hpung ni nga ai i? Amyu sha ni ra sharawng ai lam hpe "ahpraw" ngu nna, hpyen asuya hpe gaw "achyang" ngu sawn yu ga. Mahtai gaw anhte yawng chye chyalu re. Lai wa sai shata ni hta, n gun kaba ai ni a pressure hpe n lu hkam mat nna, jarit sin hpyen dap (Border Guard Force) hpe hkap la kau sai NDA(K) hpung hte, Lasang Awng Wa hpung ni gaw ndai nsam "mut" ai prat hpe a san sha hkam la kau sai. Rai yang, anhte ndai nsam "mut" ai zone de hkrat shang mat ai ni a masa hpe loi bai hka ja yu ga.

Nsam "mut" ai ni
Nsam "mut" ai gaw mut ai sha re. Galoi mung achyang tai mat na gaw nrai nga ai. Dai hte maren, ahpraw mung nrai sai. Shanhte gaw "priviledge" ngu ai yu maya masha ni nlu mai ai ahkaw ahkang ni lu mat wa na re. (Yangyi chyen mi sha pyi shajan lu sha sha, dai gaw ahkaw ahkang rai sai.) Shanhte hku na, ntsa de na, n gun kaba ai ni jaw ai arawng aya (power) kaji kajaw mung mai lu nga ai. Levi tsun ai "roi rip dabang kata" hta sin ai Nazi hpyenla ni a ningtum ma tai ai Jew masha ni gaw shahte lu tawn ai power kaji sha rai tim, dai hpe grai kabu gara hte jai lang ai. "Auschwitz roi rip bungli dabang" kaw ndai zawn re, n sam "mut" ai hpung ni hpe "The Special squards" ni ngu nna, hpung hpaw da ya ai. Dai "The Special Squards" kaw shang lawm ai Jew (malawng) bawng masha 700-1000 lapran ayan nga ai (Auschwitz kaw bawng dung ai masha chyarang a 90-95% gaw Jew re). Shanhte galaw ra ai bungli gaw, "dinghta ngarai gawk" hta "ngarai nsa" (gas) dat bang ai. Amu ngut ai hpang, mang ni hta ai, mang kaw kap ai ja wa ni lahkawn ai. Dai gawk de rai n shang shi yang, sumpum da ai bawng masha ni a arung arai ni kaw nna, kaja ai ngam ai ni Nazi ni a matu mahkawng ya ai. Nazi hpyen la ni shangun ai hpa mung galaw ra ai. "Special squard" kaw shang lawm ai ni law malawng gaw, manang ni a ntsa e ka up lu ai ahkaw ahkawng (power) hpe ra ai ni, shawng de dip da hkrum ai (sh), shinggyim wuhpawng hta shara nlu, myiman nlu ai hku na nga lai wa sai masha ni rai nga ai hpe Levi tsun da nga ai. Dai majaw ndai nsam "mut" ai kata de shang mat ai ni gaw, n gun kaba ai ni a pressure hpe n lu hkam ai majaw sha nrai, "previledge" ngu ai, manang wa hta jan ai ahkaw ahkang hpe lu mayu ai ni, shawng de wuhpung wuhpawng a shara jaw ai n hkrum lai wa ai ni mung mai byin nga lu ai. Anhte Wunpawng wuhpung wuhpawng kaw mung ya BGF hpe hkap la kau sai hpung ni sha nrai, pressure a majaw mi rai rai, ahkaw ahkang shajan ra marin ai majaw mi rai rai, hpyen wa hte pawng mat ai masha ding hkrai ni mung shawng de grai nga lai wa sai. Ya mung naw nga nga ding yang re.

Kade mara ta?
Dai hku nga yang anhte gaw dai "Special Squards" ni hpe, arawng aya ra marin ai ni, tinang amyu hpe tinang nyet kau ai ni ngu nna, mara shagun na kun? Tinang nan shanhte a shara kaw n shang yu ai, shanhte hkrum sha nga ai pressure ni hpe n hkrum kadup yu ai sha shanhte a akyang lai len (moral) hpe, je yang (judge) na matu Levi myit n hkrum nga ai. Teng sha nga yang, n dai hku manghkang ni shabyin ai yawng a ningpawt rai nga ai, "Gumshem uphkang ai hkrang" (structure of the toralitarian state) gaw ndai lam hte seng nna, lit nga dik re ai lam Levi tsun da nga ai. "Daru magam (power)" mung shawa kaw nnga ai sha, marai 1-2 a lata kaw sha manat tawn da ai rai yang, "jan ai ahkaw ahkang (privilege)" gaw paw pru wa chyalu rai nna, dai hpe hkan shachyut ai masha hpan mung nga chyalu re ai lam tsun da nga ai. Ndai gaw "Roi rip bungli dabang" kaw sha n rai, gara wuhpung wuhpawng kaw mung mai nga nga ai. "utopia" ngu ai kaja ta tut nnga ai "shingran wuhpung wuhpawng" hkan sha nnga ai lam Levi tsun da ai.

"mut" ai ni a prat mung n loi la nga ai
Langai mi anhte matsing ra ai gaw, "mut" ai zone de shang mat nna, manang wa hta jan ai ahkaw ahkang loi li lu jai lang tim, "mut" ai ni a prat gaw tsep kawp pyaw lu ai nrai nga ai. Mi tsun ai hte maren "Roi rip dabang" kata hta shang wa ai chying hka sha nga nna, pru wa ai chying hka nnga ai. "The Special Squards" ni mung si ra na sha re. Grau nna sawng ai gaw, dai Nazi "roi rip bungli dabang" ni hpe "Gumhpawm hpyen hpung (the allied forces)" ni shang zing ai. "Gumhpawm hpyen hpung" ni No 2 mungkan majan dang nna, Nazi ni majan sum ai. Nazi, hpyen bu/hpyenla law law "mung kan mung hpawm tara rung" (internation court) hta je yang hkrum sai. Dai ten hta, nsi nna ngam nga ai "The Special Squards" hta shang lawm ai hpung ni mung n lawt nga lu ai. Ndai hpe NDA(K), KDA, Lasang Awng Wa hpung ni chye na hkam la ra nga ai.


"mut" ai madang kaga grai naw nga ai.
Rai ti mung, dai hku je yang hkrum ai hta, jahtum e, mara nnga lawt mat ai "Special Squards" malawm n kau mi mung nga nga ma ai. Dai ni gaw kaning re ai ni rai ta? "Roi rip bungli dabang" kata "Special squard" hpung kaw shang lawm nna, Nazi ni a rung mazing ning tum ma (clerk) amu sha ang hkrum ai ni n kau gaw, dai "roi rip dabang" kata hta, shim da ai information ni hpe chye lu na ahkang lu ma ai. Dai hpe amyat htuk nna, tinang a manaw manang (yu maya masha) ni hpe garum ai lam ni galaw ai. Tsun ga nga yang, tinang lu tawn da ai ahkaw ahkang hpe kaja ai hku jai lang ai ni rai nga ma ai. Shanhte gaw, nsam "mut" ai "Special Squard" rai tim, shanhte a "mut" ai shadang gaw ahkaw ahkang hpe jum tek mayu nna, tinang a manaw manang, amyu sha ni hpe roi rip ai ni hte ninghtan shai nga ai. Ndai masa hpe anhte a Wunpawng wuhpung wuhpawng hte bai jahtuk dat yu ga.

KIO a masa
Sawn yu ga nga yang, anhte Wunpawng mung masa hpung ni gaw hpyen asuya hte cease-fire agreement galaw ai 1993/94 hkan kaw n na "chyamut" ni byin mat ai ngu mai tsun nga ai. Ga shadawn, KIO ni myen hpyen du ni hte arau lu sha sha ai, Golf arau kayet ai. Rai tim, maga mi de gaw hpyen n gun shajat ai, ramma ni hpe hpyen hpaji sharin ya ai, mung masa pang dung a ru di, Pang lung ga sadi hpe ja ja manat da ai. Ndai lam ni gaw n gun kaba ai hpyen asuya wa nra ai baw "hpraw" ai shamu shamawt lam ni rai nga ai. Dai hta n ga, Jinghpaw mung daw (Kachin State) a mung masa du hkra ladaw gaw KIO hte hpyen asuya a matut mahkai lam kaw grai shamyet shanat nga ai. Sawn yu ga nga yang, KIO gaw 1994 kaw nna,2008 du hkra Jinghpaw mungdaw a mungmasa joi jang hpe lapran kaw zim hkra shara ya ai lam ni nga wa sai. Dai lam gaw, ndai hku rai nga ai.

Mung shawa gaw, "ahpraw" rai nna, shanhte a ra sharawng ai lam yawng gaw hpyen asuya (nsam "a chyang") hte n htan shai ai hkrai rai nga ai. KIO hku nna hpyen asuya hte tsep kawp nhtan shai ai hte, mung shawa hte bung ai "a hpraw" nsam galai na hpe mung shawa grai ra ai (KNU a lai). KNO ni mung ndai masa hkan nga ai. Rai tim, shanhte gaw "Gumshem daru magam" a jarit shinggan de nga ai ni re ai majaw, pressure nnga ai. Wang lu wang lang hpraw mayu ai ram mai hpraw nga lu ai. KIO gaw "Gumshem daru magam" a jarit kata kaw nga ai majaw mung shawa ra ai n sam "a hpraw" hpe dagraw na nga yang, myen hpyen asuya hte di di myi man hkrum, hkrum katut ra sai. Myen hpyen asuya gaw n gun grai kaba ai majaw, hpa mung shabyin lu ai. Shanhte a lailen langai mi gaw, shanhte hte kanawn mazum taw nga ai ni, shanhte ra ai hku nrai wa yang, mung shawa hpe dingbai dingna jaw ai. Ga shadawn, Jinghpaw mungdaw a gunrai chyai ai lam hta, Miwa mung hte hpaga yumga galaw ai, Laiza-Myitkyina maw daw lam gaw grai ahkyak ai. Myen hpyen ni a loi sha galaw lu ai lam gaw dai mawdaw lam hta gunrai htaw sa lam shayak kau na lam sha rai nga ai. Dai mawdaw lam hpe machyu nna, kan bau ai ni, dai lam hku htaw shalai ai kun rai hta machyu nga ai shawa daw tsa ni a nga pra lam ni yak hkak wa na lam ni hpe tau ai majaw KIO gaw nmai "hpraw" nga ai lam ni nga nga sai. (Ndai maw daw lam ai ahkyak ai lam gaw Nargis byin ai shaloi dang dawng lai wa sai. Jinghpaw mung de "jum" ndu mat ai majaw Laiza lam hku shang ai "Miwa jum" hpe mung shawa ni madi shadaw ra mat ai).

Ndai gaw 1994 - 2008 ning lapran na KIO a mungmasa hkrun lam hpe ding lik yu ai lam rai nga ai. Dai hpang na BGF hpe ninghkap ai lam gaw mungshawa ra sharawng lam "a hpraw" de shang bang wa sai. Dai majaw, ya byin wa na lam gaw, mung shawa hte wora hkran-ndai hkran rai nga ai, n gun ja ai myen hpyen asuya hte di di myi man hkrum na de yawng wa sai.

Hpung Dim
KIO sha n ga, "Gumshem uphkang ladat" a n pu kaw shani shagu sak hkrung ra ai mung shawa hte kanawn mazum mayu ai ni yawng gaw, "mut" ai n sam hpe dagraw ra ai sha rai nga ai. Ga shadawn, NGO ni rai nga ai "Metta Foundation", "Shalom Foundation" zawn re ai wuhpung ni mung bungli galaw ai masa hta, mung shawa a myi man tau ai majaw, kade n kam tim sharang nna, myen hpyen asuya ra ai hku galaw dan ra ai. "Mut" ai nsam hpe dagraw ra ai ten ni law law nga lai wa sai. Kaga, dai zawn re masa hku hkan "mut" ra ai mare salang ni, ningbaw ningla ni anhte buga kaw grai naw nga nga ai.

Gin chyum dat ga nga yang, "Gumshem uphkang ladat" a n pu kaw nsa sa chyat let nga nga ai anhte wuhpung wuhpawng a masa gaw, "A hpraw" hte "a chyang" ngu ai, kaja ai hte n kaja ai masa (concept) sha nga nga ai nrai.. "Gumshem uphkang ladat" a majaw paw pru wa ai "mut" ai n sam dagraw ai, dagraw ra mat ai sak hkrung ladat hpe anhte jai lang ra mat ai. "Gumshem uphkang masa" a daru magam (power) shinggrup ai jarit kata kaw nga nga ding sa, dai hpe gum lang na n mai byin dingsa gaw, dai zawn re ai "mut" ai n sam dagraw ra ai lam nga nga dingsa rai na re. Dai hpe mung anhte bawnu zen zen hte chye na hkap la ra na re ngu nna tang madun dat nngai.

Maran Kaw


Mahta ai laika ngau;

Levi, Primo. "The Grey Zone," in Violence in War and Peace, Blackwell readers in Anthropology, edited by Nancy Scheper-Hughes and Philippe Bourgois, 83-90, Blackwell Publishing, 2004.