Ana Kaba hpe Ra Lata Poi Hte Sha Nmai Tsi Ai.

Ka ai- Hkun Nawng

Myen hpyen asuya gaw dai ning laman hta ra lata poi galaw sana re. Lai wa sai shata hta ra lata poi upadi mung ndau dat sai. Rai tim, ndai ra lata poi hta 1990 ning ra lata poi dang tawn da ai NLD hte amyu bawsang mung masa hpung ni yawng ngu na daram gaw n shang shing jawng na lam daw dan kau sai. Dai hku daw dan ai ntsa hta shut ai , jaw ai nga nna ningmu amyu myu pru wa ai. Myen asuya galaw ai ndai ra lata poi gaw anhte mung shawa ni hpyi shawn nga ai rap ra ahkaw ahkang (equal rights) lu ai democracy mungdan de woi sa wa na ninggam re kun? Anhte mungdan labau hta byin lai mat wa ai ra lata poi hte shing daw nna, ra lata poi ngut ai hpang byin wa mai ai masa hpe sawn maram yu ga.

Ahkaw Ahkang Kaba Re
Ndai ra lata poi hta shang shing jawng na mung masa hpung ni law law pru wa sai. Anhte Jinghpaw mung kaw na gaw Dr.Tu Ja a Kachin State Progressive Party(KSPP) re. Shang shing jawng na ni a ningmu gaw si taw ai Myen mung a mung masa hpe bai jahkrung lu na, mung masa chyinghka hpaw wa na hpe myit mada ai. Ndai ahkaw ahkang hpe la nhtawm, gau ngwi sha ti nang ra ai ahkaw ahkang lu hkra shakut galaw mat na. Myen asuya hku nna mungdan hpe democracy byin wa hkra ning gam langai hpang langai galai shai ai(gradual transition) hku woi sa na hpe kam hpa myit mada ma ai. Ndai ralata poi shang na ningmu nga ai ni gaw shanhte hkum shanhte tatut hta hkan nna mung masa galaw ai ni (Political Pragmatists) ngu nna shamying ma ai.

Matut Ninghkap Na
Rai tim nkau mi gaw ndai ralata poi hpe ja ja ninghkap ma ai.Shanhte tsun ai hta, ralata poi hte seng ai tara upadi nan gaw Aung San Suu Kyi, 1988 jawng ma ningbaw ni hte amyu baw sang mung masa ning baw Hkun Htun Oo zawn re ni hpe nlu lawm hkra ding sang yaw shada nna ntara ai hku ka tawn da ai upadi re. Ralata poi shang tim 2008 ning gaw da ai tara(constitution) hte mungdan hpe uphkang ra na re majaw mungchying amyu sha ni hpyi shawn nga ai rap ra ahkaw ahkang ni lu wa na nre nga ma ai. Shan hte gaw myen asuya a ralata poi hpe democracy mungdan hkan na zawn, madang langai kaw tawn nna myit sawn ai ningmu (normative view) nga ai ni nga nna shamying ma ai.

Hpyen Gumshen ni a Ra lata Poi
Gara mungdan na hpyen gumshem ladat hku uphkang ai ni (Military Dictators) tim, tinang a daru magam(power) hpe aloi sha ntat chye ma ai. Ga shadawn, Myen mung na Ne Win, Zimbabwe mungdan na Robert Mugabe hte Indonesia kaw na Suharto ni re. Shanhte gaw mungdan kaw na daru magam(power) hpe ntara ai hku la da tim, shanhte hkum shanhte tara shang byin wa hkra ladat amyu myu hku shakut chye ma ai.

Myen asuya dai ning woi galaw na ralata poi a yaw shada lam mung, tinang hkum tinang tara shang ai asuya (de jury) byin hkra galaw na matu rai nga ai. Mungdan rapdaw kaw hpyenla ni a matu dunghkum 25% la tawn da nna, kaga mung masa hpung mung hpaw let mungdan a ahkyak ai uphkang rung hte sut masa rung zawn re hkan tinang a daru magam grau ja hkra galaw na ladat rai nga ai. Ga shadawn, Union Solidarity and Development Association gaw n (USDA)dai ra lata poi hta shang na matu tara shang mying jahpan jaw da sai re. Ya up hkang nga ai Myen hpyen du ni gaw dai hpung hta shang nna shang shing jawng wa na matu re. Dai zawn re ladat hpe Indonesia kaw Suharto jai lang wa nna “Dwifungsi” ngu shamying ai. Hpyen dap(Army) gaw mungdan hpe makawp maga ya ai wa(Defender) re ai zawn, up hkang ai wa(Ruler) mung re ngu ai myit sawn lam kaw na pru wa ai ladat rai nga ai. Ndai hpe yu yang Myen hpyen asuya gaw anhte mugndan hpe prat ding sa de woi sa na masing re ngu tsun yang nshut na re.

Ndai ralata poi hpe htingbu ASEAN mungdan, UN hte sinna mungdan ni mung asan sha ninghkap ai lam n madun shi tim, grau tara rap ra nna mungchying sha ni hte NLD shang lawm lu na matu shadut nga ai. Mungkan madang (international standard) dep ai ralata poi byin na matu hpyi shawn nga ai.

Rai tim, Myen hpyen asuya gaw tinang ra ai hku shanang nna ra lata poi hpe atik anang galaw mat mai ai. Dai hku lama wa galaw mat yang gaw lai wa sai 2008 ning hta Zimbabwe mungdan hta byin lai mat wa ai masa zawn mai byin wa ai.Zimbabwe mungdan na Robert Mugabe gaw Than Shwe zawn shi a mungdan kata na mungchying sha ni hte shi ntsa nra sharawng ai ni hpe lam amyu myu hku dukhka jaw, zingri ai lam ni galaw ai wa re. Dai majaw mungkan hta mying nkaja ai hku gum hkawng ai. 2008 ning March shata hta ra lata poi galaw ai shaloi Mugabe hte shing jawng ai Movement for Democratic Change(MDC) gaw ra lata poi hta dang ai. Rai tim MDC hpe ralata poi hta lam amyu myu hku mawp ai, masu ai lam ni galaw ai nga nna daru magam n-ap ya ai.Bai nna, MDC malawm ni hpe rim, sat ai lam ni, rung ni hpe pat kau ya nna dingbai dingna amyu myu jaw ai. Dai majaw Mugabe gaw June shata hta ralata poi kalang bai galaw na matu ndau ai shaloi MDC hku nna dai ralata poi hpe nshang na matu daw dan kau ai. Dai ralata poi hta Mugabe hte shing jawng na matu kadai nnga mat ai majaw, shi dang ai nga nna shi hkum shi ndau la kau ai. Rai tim htingbu Africa mungdan hte kaga maigan mungdan kaw na ni nmadi shadaaw ya ai. Matut nna lam amyu myu hku shi hpe MDC hte mung masa ga shaga na matu shadut ai majaw, shata mi nna ai lapran MDC ningbaw hte zaboi ntsa hta mung masa bawng ban ai lam galaw ra mat ai. Ya gaw darum magam hpe MDC hte garan lang nna democracy mungdan byin wa hkra jawmuphkang nga sai re.Myen hpyen asuya gaw Zimbabwe kaw na Mugabe ram pyi zen nna mungdan hpe kaja ai maga de du wa hkra lawan ai hku woi shayawn wa na kun ngu gaw aten sha mahtai lu jaw na re.


Labau tsun dan ai Ra lata Poi
British asuya kaw na awng dawm ahkaw ahkang lu ngut ai hpang Myen mung hta ra lata poi mali lang galaw lai wa sai. Shawng nnan lang na ra lata poi hpe June 1951 hte April 1952 laman galaw ai. Nnan hpang wa ai dinghku majan a majaw shata kaba hku aten la nna, dai ra lata poi hpe tsam mari galaw shangut la ai. Nambat lahkawng lang na ra lata poi hpe gaw 1956 ning April hta galaw ai. Nambat masum lang na ra lata poi hpe gaw 1960 ning February hta galaw lai wa ai. Yawng chye ai hte maren hpang jahtum lang na ralata poi hpe gaw Ne Win asuya(1962-1988) hkrat mat nna, hpyen dap lung wa ai aten 1990 hta galaw ai re. Ndai ra lata poi ni hpe mungdan kata hta dinghku majan mung matut manoi byin nga ai aten hta galaw mat ai re.Mung shawa lata tawn da ai asuya (Parliamentary Democracy) prat (1951-1962) hta galaw ai ra lata poi ni hpe 1947 ning gaw da ai tara(constitution) kaw mahta nna galaw lai wa ai. Dai ra lata poi mahtai hpe hkrang shapraw ya ai lam nga ai. Hpang jahtum lang na ra lata poi hpe gaw da ai tara(constitution) nnga ai lapran kaw galaw lai mat wa ai. Dai ra lata poi mahtai hpe gaw hkrang shapraw ya ai lam nnga mat sai. Lai wa sai aten na ra lata poi ni gaw, madang langai du hkra rap ra ai nga nna Myen mung masa hpe maram ai ni tsun ma ai.

Ra lata poi ni kade galaw wa tim, anhte myit mada nga ai democracy hte rap ra ahkaw ahkang gaw tsan nga ding yang re. Ndai zawn byin ai gaw anhte mungdan hta shaning law law kaw na ru jung nga ai mung masa manghkang hpe shawng nhparan ai majaw re. Byin nga ai dinghku majan hpe ladat jaw ai hku n shazim ai. A Myu bawsang ni hpe lam amyu myu hku dip sha ai. Shaning law law mi lak nak lang nna hpyi jahtau nga ai amyu baw sang ni a rap ra ahkaw ahkang (equal rights) hpe n madat ya ai. Dai sha n ga, mare hkan nga let mung masa galaw ai ni hpe mung lam amyu myu hku dingbai daina jaw ai. Mung shawa ningbaw ni hte zaboi ntsa mung masa bawng ai lam n-galaw ai. Mung shawa masha langai hkrai a mung masa hta shang lawm lu ai ahkaw ahkang ni mung grau yawm mat sai. Dai gaw anhte a mung masa rawt jat lam(political progress) grau grau nyem wa ai lam hpe madun nga ai.

Mung Shawa Myiman Dagraw ai Hpyen Gumshen Uphkang Ladat Nnan de
2010 ning ra lata poi ngut mat tim, Myen hpyen dap uphkang lam gaw naw a nga nga na re. Dai hku byin hkra mung lahta kaw tsun lai wa sai zawn 2008 ning gaw da ai tara (constituion) hte ra lata poi upadi ni gaw myen hpyen asuya hpe shim lam lu na matu madi shadaw tawn da ya sai. Dai majaw buga rawt jat bawng ring lam ni galaw lu ai ahkaw ahkang ni loi grau mai pru wa tim, an hte yawng myit mada ai zawn galai shai lam kaba byin wa na masa nnga ai. Myen hpyen asuya gaw tinang dum nta masha, ninawn ai amyu ni a matu sha myit nna mungdan a sutgan hte nhprang rai ni hpe tinggyeng akyu hku kam mara jai lang, mung shawa ni hpe roi rip nna, lagut, damya zawn uphkang ai asuya(Kleptocratic Government) hkrang de she woi sa wa na re. Ndai zawn re uphkang ai npu hta anhte a mungdan na nhprang sut rai ni hpe Miwa, Gala hte htingbu mungdan ni aloi sha htu shaw lu nna amyat kaba naw lu nga na re. Anhte buga ginra na mung shawa ni gaw ntara ai lam amyu myu hpe n gun da ting let naw hkam sha nga ra na re.

Dai majaw ndai ralata poi galaw ai lam gaw labau hta shut lai wa ai zawn, kalang bai woi shut ai lam sha rai nga ai. Myen hpyen asuya hku nna shawa masha yawng myit mada ai democracy mungdan byin hkra kaja wa nan woi galaw mayu ai myit rawng yang gaw, amyu bawsang ningbaw, NLD ningbaw ni hte shawng mung masa bawng ban jahkrup ai lam ni galaw ra ai. Dai zawn shawng bawng ban jahkrup nna National Reconciliation byin wa hkra UN hte mung shawa ni hpyi shawn nga ai mung shaning law law rai sai. Dai nrai yang, anhte a mungdan gaw democracy hte naw tsan nga na re.

Ralata poi shang na ningbaw ni hpe chye na ya mai tim, shanhte myit ai hku nbyin wa ai sha, Myen hpyen asuya akyu jashawn ai kaw ap nawng kau ra ai ni sha byin na hpe mung dum ra ga ai. Dai hku byin mat yang gaw yawn hpa rai nga ai.

Gara hku mi rai tim, George Orwell a grai mying gum hkawng ai Animal Farrm laika buk kaw na zawn “dusat dumyen ni yawng gaw rap ra ai, rai tim du sat du myen nkau mi gaw kaga ni hta jan nna grau rap ra ai” ngu ai, n tara ai shinggyin wuhpawng gaw de sa wa na masing hpe amyu baw sang(ethnic groups) hte mung shawa masha ni yawng ladat amyu myu hte matut ning hkap sa wa na re.